Ta gọi phố Cửa Đông, nhưng phố này mang một cái tên tây - phố Bisô. Đặt tên cho cái phố ngay ở cổng trại lính, chắc phải là quan năm quan bảy có công to "đánh dẹp giặc dã xứ Bắc Kỳ".

Tuy vậy, phố Cửa Đông chỉ ngắn ngủi trước hai cái cột trụ cổng vào trại lính trong thành. Và ít người đi đến. Phố Tây, nhà Tây đã không ai muốn lại gần, mà lại tường thành, cổng thành, trại lính, càng ngại. Tôi cũng chưa hình dung được ngày trước có cái chợ Đường Thành Cửa Đông chuyên bán gà cho nhà bếp trong thành ra mua, ở chỗ nào.

Quãng này, cầu Đume ngoài sông Hồng kéo dài vắt qua trên đường. Những vòm đá chân cầu cạn chống hốc, u uất tối ẩm. Chỉ chặp tối mới có bóng người lủi ra lủi vào như chuột chạy. Đấy là những kẻ ăn mày lang thang tối tối lại lần về rúc vào đấy. Đêm nào đội xếp cũng lùng bắt, trục đi, mà đêm nào cũng lại lúc nhúc người đến chui vào. Suốt từ gầm cầu qua phố Cửa Đông lên đường Thành.

Những người có việc phải qua lại đây thường hiểu Cửa Đông theo một nghĩa dài rộng hơn phố Cửa Đông. Đấy là những quãng phố gồm các đường quanh Cửa Đông, lối vào cổng trại và cơ quan nhà binh trong thành. Trên hè các phố ấy, càng xa ra ngoài càng đông người tụ tập, khác hẳn, nhất là lúc xẩm tối.

Suốt ngày, các nhà thầu may quần áo, thầu cơm, thầu đồng nát, thầu giặt rũ ra vào Cửa Đông. Những người thầu thức ăn thừa đã hẹn lượt thì vào buổi chiều. Bao nhiêu cái thừa mứa sau bữa ăn ở các trại lính, người ta vun lại, quét lại, tống vào thùng, vào bao tải. Rồi quảy, rồi cho lên xe ba gác kéo ra.

Quanh ngoài đường kia thôi, đã thành cái chợ. Hàng cơm gánh và nhiều người mua bán với các nhà thầu có giấy vào trong thành đã đến đứng chờ quanh đấy. Người mua lại một nức ở đấy rồi quảy ra, đội ra bày hàng như các thức ăn thức uống trên vỉa hè, góc đường, bên gốc cây me, các cây nhội ở các phố quanh vành ngoài.

Các thứ chia ra, chia nữa cho người buôn lại và những người "bán lẻ" trên hè phố. Cũng đã tươm tất đâu đấy, không xô bồ hổ lốn như lúc nãy, thức ăn còn trên gánh hay trên xe bò mới kéo tới.

Cái nào còn nguyên, có những người mua ngay, được giá khác hẳn. Một chiếc bánh tây tròn xoe như cái đấu, một mảnh lườn gà luộc. Một miếng bít tết bò xù xì tím như miếng tiết. Cả người nhà bếp cao lâu, những hiệu Nhật Tân, Tây Nam, Mỹ Kinh trên Hàng Buồm, Asia Hàng Bông, cũng đến vơ vét chân gà, cánh gà để về rút xương nấu canh gân gà, nấm hương - bát canh đặc biệt đắt tiền chỉ cao lầu Tàu mới nấu được. Chân gà cánh gà của vứt đi mà làm lại có nhà thầu riêng, cân từng bó như bó măng miến ngâm.

Khách ăn uống tại chỗ đã tà tà đến. Nhấp nhem, nhộn nhạo trong bóng tối quanh cột đèn

- gánh hàng ngắn vốn hơn đã bày hàng ở xa, ngọn đèn hoa kỳ đặt ngay trong thúng. Người ngồi xổm trước mặt, ngả ra ăn, có cả rượu, đánh chén luôn.

Đi đâu nhỡ bữa, có hôm tôi cũng đã chen vào giữa những người thu lu cái gói, nhưng tôi mua rồi bước ra vừa đi vừa ăn.

Những thịt xào, rau xào đã được trút vào cái xô nhôm thành nồi tạp pí lù bạc nhạc, xương sườn xương sụn, với cà chua, lổn nhổn hành tây, cần tây, lá xà lách. Nước xúp cũng được dồn vào nồi ba mươi, thùng gỗ thùng nứa ghép vầu để gánh nước. Chẳng đun được, người ta đổ thêm hàng phạng nước sôi nước máy lúc khuất mắt mà nồi canh vẫn sao mỡ vàng khè. Rồi những thúng cái cơm gạo máy Sài Gòn, rời rã trắng nhởn.

Người có tiền ăn cơm bát úp, mua hẳn bát thịt láo nháo, nhắm rượu. Những người lép túi ra gốc cây ngoài kia. Bà bán hàng ngoài ấy chỉ có cái thùng, bà cầm chiếc muôi gáo dừa. Một bên tay áo đã xắn sẵn. Chốc chốc lại sục vào thùng đưa lên một muôi sền sệt nửa cái nửa nước. Người mua khum bàn tay ra hứng rồi hắt luôn mấy cái vào miệng.

Mỗi hôm, các hàng cơm gánh cơm bán chớp nhoáng nháo nhào quanh Cửa Đông lúc nhập nhoạng tối. Mùi thịt gà, xào nấu từ những của đổ đi ấy bốc thơm ngậy. Lùa vào miệng, cũng thấy là thịt, là bánh mà giá cả những miếng ăn miếng uống này rẻ hơn hẳn ở các hàng cơm đầu bến. Một hai xu đã lưng lưng. Mèng quá, hai đồng xèng chinh Bảo Đại cũng xong mẩu bánh, một húp canh.

Xẩm tối, cái chợ thức ăn thừa quanh Cửa Đông ồn ào hẳn lên. Người ngồi ếch ôp, lúi húi, như cóc nhảy. Hầu như tất cả người kéo xe tay, xe bò khắp thành phố tụ lại đây. Các tay "bắt tê" dưới Phà Đen về qua. Các ông cu li Tàu đẩy cút kít, vác trên lưng cả tạ đường cát cho các cửa hiệu Hàng Buồm. Thợ hồ, thợ ngõa, dân thất nghiệp đông vô kể kéo đến cái chợ nhọ mặt người mới dọn ra. Tuy chẳng khi nào giáp mặt, nhưng tôi biết trên vùng tôi, nhiều người cũng quen chỗ này. Thợ cửi chiều ngày phiên tơ ra Kẻ Chợ. Người đi kéo xe. Người phu hồ. Người bán trăm giấy hẩm. Người ta nói đùa sang trọng là đi chén cơm Tây!

Đêm ba mươi tết, chúng tôi đi chơi giao thừa ngoài phố về, gặp chú Cát trên đường Thành. Quá nửa đêm, chú Cát đã tan buổi xe, vừa năm mới về nhà xông đất.

Tiếng pháo giao thừa đã tắt lặng từ lâu. Đường ra ngoại ô, người đi lấy may năm mới lẫn với những người đi kéo xe, đi làm đêm lầm lụi về.

Chú Cát lủi thủi. Người như bóng. Vai khoác chiếc bị cói.

- Chúng mày đi giao thừa về à?

- Vâng ạ. Về xông đất cho nhà thì vừa Chú Cát cười:

- Ừ, nhưng mà về nhà bây giờ thì nghĩ tiếc lũ chó sợ pháo đương chạy ra đồng. Rồi chú Cát lại tặc lưỡi:

- Chẳng dễ ăn đâu! Chúng tôi im lặng. Chú Cát kể:

- Mọi năm, cứ đi giao thừa về tao lại cộp một con chó chạy sợ pháo, cũng là thêm thắt cho cái tết. Nhưng mà bây giờ thời buổi khó khăn. Vô phúc mà gặp đứa đi rình nó choảng vỡ đầu thằng đánh chó trộm. Năm nào, làng ta đã lôi một người Yên Thái, một người Kẻ Cáo về đầu xóm trói đánh gần chết đấy. Thế nào chúng nó cũng thù, tao sợ.

- Người ta bảo ăn tết thịt chó xúi quẩy, chú ạ.

- Kiêng khem gì, miếng thịt nào bỏ vào mồm chẳng là miếng thịt. Rồi lẩm nhẩm nói một mình:

- Ồ, cứ nghe tiếng pháo thì nghĩ đến đi đánh chó. Tiếc miếng thịt giữa giời thôi. Chứ tao chẳng dại, nhỡ cái bị nó vớ được thì chỉ có què chân gẫy tay. Tao đã có tết đây rồi.

Chú Cát đập đập tay vào cái bị cói.

- Tao ra Kẻ Chợ kéo xe đã vẹt gót, mà bây giờ mới biết. Thế có chán không. Có người mách cho biết cái hàng thức ăn thừa ở Cửa Đông, buổi ba mươi tết không có khách thường ế đổ đi tiệt. Mình vẫn biết chỗ ấy, mà không nghĩ ra. Phải, năm cùng tháng tận rồi, ai còn đi chuốc miếng cơm thừa canh cặn. Trong bị này đủ hết, chật ních cả cái tết, mà chưa hết đồng bạc. Hà, hà...

Chú Cát rẽ xuống chợ, mua nén hương. Chẳng biết khuya thế rồi còn ai bán hương. Hay là chú ấy vào đền Giếng rút trộm hương, mà nói mỹ tự ra thế. Đến lúc tôi đi qua nhà, chưa thấy chú về. Có khi chú ấy tiếc của giời lại biến ra đồng rồi. Nói thế chứ, cái máu ham đi đánh chó chạy pháo vẫn còn. Cũng không biết chừng.