Bước chân vào Tây Ban Nha, tôi bắt xe thẳng tới Cordoba.

Và tôi dành nguyên một ngày chỉ để đi vòng quanh và lang thang trong khuôn viên của một trong những công trình kiến trúc tôn giáo đẹp nhất châu Âu: St Vincent.

Được xây dựng từ hơn 1400 năm trước với tư cách là một nhà thờ Thiên Chúa, St Vincent là biểu tượng của sự khoan dung trong tư tưởng cai trị của nhà cầm quyền Hồi giáo. Dù là kẻ thắng cuộc, họ không có chủ trương đốt sạch phá sạch giết sạch mà chỉ yêu cầu tín đồ các tôn giáo khác phải đóng thuế và chịu thần phục. St Vincent bị chia làm đôi, một nửa vẫn là nhà thờ Thiên Chúa, một nửa được xây dựng lại thành thánh đường Hồi giáo. Kết quả của sự giao hòa tuyệt vời độc nhất vô nhị ấy để lại cho hậu thế một công trình kiến trúc đẹp đến nín thở với một sảnh đường khổng lồ được nâng đỡ bằng 856 cột đá và hàng nghìn mái vòm đôi xây bằng gạch đỏ rực rỡ. Giữa trùng trùng lớp lớp của rừng cột đá đó là những thánh điện Thiên Chúa và Hồi giáo uy nghiêm dát vàng son lộng lẫy. Từng nhóm du khách ngửa cổ lên cao, xuýt xoa trầm trồ thán phục.

Thánh đường St Vincent từng vừa là nhà thờ Thiên Chúa, vừa là thánh đường Hồi giáo.

Đây là một trong những thánh đường hiếm hoi, nếu không phải duy nhất, có sự hòa trộn của hai tôn giáo: ban thờ Chúa được trang trí bằng những câu trích lấy từ kinh Hồi giáo Quran.

Giữa hàng trăm con người ấy, tôi tình cờ để ý thấy một nữ du khách người Hồi đội khăn xanh. Cô len lén rời nhóm bạn và lẩn vào sau một bệ thờ lớn. Tôi tò mò bật máy ảnh và zoom ống kính dõi theo. Thật bất ngờ khi thấy cô ngồi thụp xuống, nhằm hướng Mecca, và bắt đầu nghi lễ quỳ lạy của người Hồi.

Tôi hốt hoảng nhìn quanh, may thay, tất cả các nhân viên bảo vệ đều đứng ở rất xa. Cô gái Hồi đang vi phạm một trong những điều cấm kị của Thánh đường Thiên Chúa St Vincent. Tôi chợt thấy buồn thắt cả tim, thốt nhiên thấm hết cái oái ăm của vòng xoay phát triển và lời nguyền độc địa của thời gian. Loài người té ra có những cái mà trải qua cả một ngàn năm cũng chẳng văn minh hơn. Chuyện hai tôn giáo thù địch vẫn có thể chung nhau một mảnh đất thiêng là chuyện chỉ có thể xảy ra hơn một ngàn năm trước. Cũng như chuyện Hồi giáo với tư cách là tôn giáo đi đầu trong khoa học công nghệ và nam nữ bình quyền cũng đã là chuyện của hơn một ngàn năm trước. Ai có thể giải thích được một tôn giáo cởi mở như thế, tân tiến hùng mạnh đi trước thời đại như thế cả ngàn năm sau lại bị xoắn vặn, bị nhân danh, mang cả tên Thượng Đế ra để làm công cụ vùi dập chính những điều mà nó từng tôn vinh?

Nhưng thực tế là, có ai cần Thượng Đế?

"Lũ chúng ta ai mà không cần Thượng Đế?" - Riana bật lại khi chúng tôi đang lái xe vòng vòng quanh Cordoba - "Không có Người thì lấy đâu ra niềm tin rằng cái lũ khốn kiếp quanh ta rồi sẽ bị trừng phạt, rằng ta vẫn có thể cắn răng làm người tốt dù thiên hạ xấu xa, rằng đâu đó cuối con đường rồi sẽ có công bằng. Mai không thấy xã hội càng bất công loạn lạc thì Thượng Đế càng đắt hàng đó sao?"

Cũng giống như hầu hết người Việt Nam, trên chứng minh thư của tôi phần "tôn giáo" có chữ "Không". Nhưng tôi sinh ra đã nhìn thấy bàn thờ tổ tiên, thức dậy mỗi sáng trong tiếng mẹ cầu kinh niệm Phật. Tôi chưa bao giờ nghĩ mình theo đạo, nhưng lên chùa biết chắp tay cầu an, vái lạy cả ông Phật, ông Khổng Tử, ông Lão Tử, vái lạy các Thánh Mẫu. Và mỗi khi cảm xúc nổi lên thì tôi vẫn kêu trời một cách vô thức. Vậy nghĩa là tôi có theo đạo, không những một mà nhiều thứ đạo khác nhau: Phật, Lão, Nho, đạo Mẫu, cộng thêm cả Thượng Đế dưới cái tên ông trời hay ông giời thậm chí đôi khi không cần viết hoa, và cả tín ngưỡng thờ tổ tiên nữa. Như vậy, điều khác biệt lớn nhất giữa tôi và những người bạn mới quen ở Trung Đông đó là tôi lớn lên từ một nền văn minh đa thần giáo, còn Trung Đông và hầu như toàn bộ phần còn lại của thế giới thuộc về những nền văn minh độc thần giáo.

Đạo độc thần đầu tiên trên thế giới - Zoroastrianism - ra đời 4000 năm trước ở Iran. Từ Iraq, dân Israel bước chân về miền đất hứa với đạo độc thần Do Thái. Từ miền đất hứa, Thiên Chúa giáo ra đời ở Palestine. Từ bán đảo Ả Rập, Hồi giáo tiếp dòng và trở thành tôn giáo cuối cùng của hệ tôn giáo độc thần. Bốn chân kiềng ở trái tim của Trung Đông đặt nền móng cho các tôn giáo độc thần lan tỏa và bắt rễ ra toàn thế giới. Linh hồn của độc thần giáo ảnh hưởng mạnh mẽ đến tính cách và văn hóa gốc của Trung Đông và phương Tây: miệt mài đi tìm một sự thật duy nhất, không chấp nhận sự mập mờ, nước đôi vì trên đời chỉ có một Thượng Đế, kinh thánh chỉ có một bản mà tôn giáo của họ giữ là linh thiêng, và để sống tốt thì chỉ có cách là noi theo một hệ thống thực hành đạo đức nhất định mà tôn giáo của họ đã chỉ ra (10 giáo lý của Chúa, 5 quy tắc của đạo Hồi v.v.). Quá trình đi tìm cái sự-thật-duy-nhất ấy khiến khoa học và triết học của họ phát triển rực rỡ, nhưng cũng khiến sự khoan dung với nhau trở thành một điều xa xỉ. Ai cũng tự cho mình là đúng và duy nhất, cách thờ phụng Thượng Đế của mình là đúng và duy nhất, lời răn dạy của Thượng Đế gửi cho mình là đúng và duy nhất. Đó là mầm mống của cực đoan.

Khi sự khoan dung với nhau là điều xa xỉ thì sự khoan dung với những thiểu số tôn giáo nhỏ trót sinh ra từ sự giao hòa của cả độc thần và đa thần, hay những nhánh tín ngưỡng nhỏ tách ra từ dòng chính là điều không tưởng: Thiên Chúa từng chứng kiến sự tàn sát man rợ giữa Công giáo và Tin Lành; Hồi giáo suốt hơn ngàn năm qua chưa bao giờ máu ngừng rơi, nhất là máu của những cộng đồng thiểu số như Sufi, Alevi, Druze, và Alawite. Hẳn bạn còn nhớ Hani bạn tôi ở Syria theo dòng Hồi Alawite, tuy bắt nguồn từ một ông tổ đạo Hồi nhưng bản chất là một món cocktail tổng hợp từ rất nhiều tôn giáo khác nhau, cả độc thần và đa thần: Thiên Chúa, thần giáo Hy Lạp, và Hindu/Phật giáo. Ở Alawite, cái ranh giới rõ ràng giữa đúng và sai, có đạo và vô đạo không rõ ràng, nguyên tắc sự-thật-duy-nhất bị phá bỏ. Và thế là cả hệ thống tâm lý, suy nghĩ, phán xét của nguyên lý độc thần tự dưng thấy mình không thể đưa ra quyết định cuối cùng: Alawite! Rốt cuộc mày là ai, mày có phải là người Hồi không? Chỉ có thể là có hoặc không! Chỉ có thể có một câu trả lời đơn giản, vì sự thật chỉ có một và duy nhất!

Hẳn nhiên châu Á với truyền thống đa thần không phải không có xung đột tôn giáo, nhưng ít nhất sự khoan dung, chấp nhận, thậm chí tôn vinh những tôn giáo tổng hòa là có thật. Những triết lý cơ bản của Hindu vẫn thấm đẫm trong Jain giáo và Phật giáo. Cao Đài vẫn mềm mại thờ tứ phương từ Khổng Tử đến Chúa Jesus, từ Victor Hugo đến Nguyễn Bỉnh Khiêm, và thậm chí ngồi trên ngôi cao để tín đồ Cao Đài người Việt khấn vái còn có cả Nour el Din Mahmoud - một ông vua ở tận Thổ Nhĩ Kỳ. Một người Việt Nam bình thường vẫn sống theo Tam giáo (Nho-Phật-Lão). Đền thờ đạo Hindu ở Sài Gòn vẫn tấp nập những người Việt theo Tam giáo đến quỳ lạy trước linga [61]. Các ngôi chùa Phật giáo ở Bhutan kết hợp với Bon giáo sừng sững tượng nam nữ giao phối và dương vật đàn ông được mô tả chi tiết với đầy đủ "cà pháo lông mao" (!). Người Chăm Bà ni theo Hồi giáo ở Việt Nam vẫn thờ Thượng Đế cạnh ông bà tổ tiên, Thần Mưa, Thần Nước, Thần Sông. Linh mục Moon của Unification Church ở Hàn Quốc có thể hồn nhiên tuyên bố rằng ông còn là một thầy cúng (shaman). Con chiên Thiên Chúa của Unification vẫn công nhận rằng Jesus dạy những gì tinh túy nhất của Khổng giáo và Phật giáo. Bàn thờ gia đình một người họ hàng của tôi vẫn có bốn tầng: Thánh Giá, Phật Quan Âm, ảnh các cụ tổ tiên, và giữa tất cả là ảnh... đức Giáo hoàng. Chính vì thế tôi tin rằng, hay đúng hơn là cầu mong rằng 70.000 tín đồ và 100 thánh đường Hồi giáo ở Việt Nam sẽ luôn ngấm chất dịu thuần của văn hóa Á Đông để có thể ngăn không cho dù một mảy may nọc độc cực đoan được lẻn vào dải đất mềm mại của quê hương.

Trở về từ Trung Đông, tôi thầm cảm ơn việc đa thần giáo đã sinh sôi nảy nở trên đất này, đã trở thành một triết lý sống (philosophy of life) hơn là một tôn giáo, đã thấm vào hệ thống logic tinh thần của xứ sở này từ khi nảy mầm đến khi kết hạt, đã dạy cho con dân phương Đông sự tôn kính với thánh thần của mình và cả khoan dung với thánh thần của kẻ khác, thậm chí không những khoan dung mà còn rộng cửa chào mời một sự giao thoa giáo lý và đức tin đến mức kết quả của quá trình kết hợp ấy là một hỗn thể không còn phân biệt được biên giới. Dù rằng đôi lúc cũng phát rồ lên vì 1+1 chưa chắc đã bằng 2; dù phải đánh vật với cái thăng bằng âm dương nơi tốt xấu hầu như không có tính giá trị chuẩn, quá nhiều tốt thành xấu, và đôi khi quá nhiều xấu xa lại dẫn đến sự tốt đẹp; dù phải chấp nhận rằng mọi thứ đều tương đối, và sự-thật-duy-nhất là điều không bao giờ tồn tại.

Chín tháng lăn lê qua mười ba đất nước Trung Đông, một đất nước nội chiến, hai đất nước trong tình trạng vô chính phủ, số còn lại ì ầm biểu tình hằng ngày, chưa bao giờ tôi cảm nhận rõ hơn sức mạnh của tôn giáo và đức tin. Tôi tin rằng Thượng Đế và tôn giáo không đơn giản chỉ là để con người chúng ta biết rằng công bằng là có thật, lẽ phải cuối cùng rồi sẽ thắng, rằng mụ phù thủy độc ác sẽ phải đền tội và Lọ Lem rồi sẽ sống đời đời hạnh phúc. Nhất định còn phải có một cái gì đó cao hơn thế nữa, ví như sự khao khát được thâu tóm vũ trụ này trong tầm tay trong khi biết rằng mình hữu hạn, hay ước mơ cháy bỏng về sự bất tử trong khi biết mình chắc chắn một ngày rồi sẽ chết. Tôi không tin con người đã chán ngán Thượng Đế và quay ra chỉ biết có yêu bản thân mình hoặc một tình yêu trần ai phù du xác thịt. Bất lực nhưng lại tham lam và đầy hoài bão, khát khao vô tận nhưng phải trở nên hèn mọn vì sự hữu hạn của chính mình, con người đã phản chiếu sự quằn quại bất lực của giống loài lên thành một niềm mơ ước có tên là Thượng Đế. Không sinh không diệt, thấu rõ tứ phương vũ trụ, quyền lực tối thượng.

Trở về nhà lòng dạ rối bời còn hơn cả lúc mới đặt chân lên đường, tôi bắt đầu hiểu rằng sản phẩm lớn nhất của con người không phải là những nền văn minh rực rỡ, mà là một khái niệm chạm đến tận cùng của sự trừu tượng: Thượng Đế toàn năng.

Nhưng nếu ai phản đối và cãi rằng Thượng Đế không thể là sản phẩm tưởng tượng của con người dựa trên hình hài của chính mình thì tôi cũng sẽ lặng im, bởi những trải nghiệm ở Trung Đông khiến tôi hoang mang. Không lẽ mấy ngàn năm qua, con người đã hoan ca và đổ máu chỉ vì một ảo ảnh?

Cũng có thể Thượng Đế có thật! Và Người chỉ quá buồn mà đã bỏ đi thôi!