Khi niềm tin cũ bị chạm: Học cách nhìn rõ chính mình"

"Tại sao chúng ta phản bác ngay cả khi không sai"

"Cognitive Dissonance trong đời sống và tình yêu: Nhìn

Khi ai đó nói điều khiến ta khó chịu, thường không phải vì họ sai, mà vì họ chạm đúng thứ ta chưa sẵn sàng nhìn.

Chúng ta luôn có một cơ chế, khi đọc vào bài viết nào đó chạm đúng "vảy" mà chúng ta cố hữu chỉ cần một từ thôi, ta liền cảm thấy khó chịu, muốn phản bác, hoặc lướt qua.

 Đó chính là Cognitive Dissonance - hiện tượng tâm lý kinh điển được nhà nghiên cứu Leon Festinger mô tê từ năm 1957. Khi thông tin mới mâu thuẫn với niềm tin cũ, não bộ chúng ta sinh ra phản ứng khó chịu, như một cơ chế tự vệ để bảo vệ "hệ thống logic cũ" đã được xây dựng bấy lâu.

Cố Hữu => là bảo toàn của logic cũ, khi Logic Mới (Cái khiến khó chịu) đến, Hệ thống Phản ứng bằng cách Đóng Cửa. 

Nghiên cứu của Nyhan & Reifler (2010) gọi đó là Backfire Effect - khi càng cố chứng minh ai đó sai, họ càng bám chặt niềm tin cũ. Vì khi ấy vùng amygdala (xử lý sợ hãi) hoạt động mạnh, còn vùng prefrontal cortex (tư duy phản biện) lại giảm hoạt động. Não chọn 'đóng cửa' thay vì 'mở ra', bởi xây dựng đường mòn thần kinh mới luôn tốn năng lượng hơn."

Hoặc cảm thấy người kia không hiểu ý mình nên càng bực, càng tức.

Rồi sau khi phản ứng xong, nguôi ngoai => Một hai năm sau, ta đọc lại và chợt thấy:

À, không phải nó sai, mà là nó không đúng tầng mà mình giao nhau.

Khi nhận thức thay đổi, góc nhìn cũng thay đổi.

Và những gì ta học từ trước đến giờ, đều học và làm theo định nghĩa của người khác. Nó như cơ chế chạy nền, ta không tự hỏi, không nghĩ về nó, không đặt suy nghĩ, không tự liên kết, không tự nghi ngờ chính thứ mình được dạy.

Không tự nghi ngờ chính môn mình học: Lee Ross & Craig Anderson (1980s) Shortcomings in the attribution process - về sự bền bỉ của niềm tin sai lệch

Thứ chúng ta thiếu không phải đức tin, mà là sự nghi ngờ lành mạnh với chính thứ người khác mang đến. Vì mọi thứ đều là học theo định nghĩa của người khác mà định nghĩa của người khác, thì mãi là của người khác, không phải thứ mình đang trải qua.

=> Não bộ được thiết kế để bảo toàn năng lượng => việc tiếp nhận thông tin mới đòi hỏi xây dựng  các con đường thần kinh (neural pathways) mới, trong khi bám vào lối mòn cũ thì "rẻ" hơn nhiều

Khi nào mới là của mình?

=> Khi tự trải nghiệm, tự thấy, tự xác minh.

Và khi cứ liên tục chạy nền và tiếp nhận vô điều kiện, mỗi khi ai chạm tới, lật ngược lại => họ cảm thấy khó chịu. Vì nếu nhìn kỹ, họ sẽ thấy lỗ hổng, nhưng không chứng minh được. Thay vì nhìn nhận, họ lơ đi => lơ đi thì dễ hơn là tự đào sâu.

Chúng ta học vẹt, học trên bề mặt, ít khi đào sâu.
Tại sao?
Vì "người ta chứng minh rồi, số đông học theo ngàn đời => vậy tìm hiểu làm chi?"

Nhiều khi, ta không chỉ không nghi ngờ người khác, mà còn không dám nghi ngờ chính điều ta tin là 'chân lý

Nhưng thực ra... ta sợ. Hoặc chỉ muốn tận hưởng những gì người khác đã dọn sẵn.

Điều thú vị là, cơ chế "chạy nền" này không chỉ ẩn trong tư duy, mà còn chi phối cách ta yêu.

Trong tình yêu, ta cũng phản ứng theo "định nghĩa người khác dạy ta về yêu".
Khi nói "ghen vì yêu", thật ra ta đang lặp lại khuôn mẫu chứ không phải cảm nhận thật của mình.

Nếu không đào sâu, chỉ tiếp nhận bề mặt:

Bề mặt: "Anh ghen vì anh yêu"
Phía sau: Sợ mất => diễn giải thành ghen, thao túng
Tại sao không dám thừa nhận "sợ"?
Vì "sợ" = yếu đuối.
"Ghen vì yêu" = cao quý, lãng mạn, được chấp nhận. Hợp thức hoá hành vi kiểm soát.
=> Định hình lại bản ngã!

Bề mặt: "Tui yêu cậu, nhưng không biết yêu chỗ nào", " mơ hồ với chính mình, và không xác định được, sau này dễ bị cám dỗ nơi khác mà không biết lý do" 
Phía sau: Trao đổi năng lượng, giao dịch nhu cầu => không chỉ thể xác, mà còn được hiện diện, được nhìn thấy, được hiểu.
Cậu cho tôi cảm giác được hiểu => tôi chọn cậu.
Cậu đáp ứng nhu cầu X, Y, Z => tôi chọn cậu.

Tại sao không dám nhận đủ?
Vì "giao dịch nhu cầu" nghe quá thực tế.
"Yêu mà không biết tại sao" = lãng mạn, trong sáng.
=> Lãng mạn hóa giao dịch nhu cầu thật sự!

Khi hiểu thấu điều này, ta sẽ không còn rơi vào vòng lặp tự hỏi mù mờ:
"Tại sao cậu ấy yêu tôi? Vì lí do gì lại là tôi?"

Thay vào đó => thành thật:
"Cậu mang cho tôi cảm giác này => tôi chọn cậu."
Thế thôi. Vòng lặp vô hình tự dưng... biến mất.

Nhưng cái tìm sự xứng đáng đó không xấu.

Tùy cách diễn giải:

Cách TỐT: "Mình muốn xứng đáng hơn" => mượn nó để phát triển bản thân, học thêm, cải thiện.

Cách KHÔNG TỐT: "Mình không xứng đáng" => tự trách, tự ti => rơi vào vòng lặp níu kéo (luỵ).

Vậy thì làm sao?

Khi ghen, hãy hỏi: Mình đang sợ mất gì?

Khi tự hỏi "tại sao người ấy yêu mình" => thừa nhận: Họ đang đáp ứng nhu cầu gì trong tôi?

Không phủ nhận cảm xúc.
Không nói: "Đừng ghen" / "Đừng tìm xứng đáng".

Mà nói:
"Ghen cũng được — nhưng thấy rõ nó thực chất là gì."
"Tìm sự xứng đáng cũng tốt => nhưng dùng nó để phát triển, không phải để tự trách."

Điều này không có nghĩa là tình yêu là toán học hay trao đổi, mà là: khi ta thấy rõ động cơ bên trong, tình yêu trở nên trong sáng hơn, tự do hơn

Nhiều người muốn "tự hỏi" nhưng không biết bắt đầu từ đâu.
Hãy bắt đầu bằng những câu đơn giản:

Mình thực sự cảm thấy gì?

Điều này có thật sự đúng với mình?

Mình sợ mất gì nếu thay đổi niềm tin này?

Khi buông, ta giải quyết được gì?

=> Tự trách, tự ti, cảm giác không xứng đáng, và cả sự thao túng mềm.

Bởi trong tình yêu, thao túng mềm hiện diện rõ nhất => khi yêu, ta dễ tự bào chữa cho người kia một cách mù quáng, hoặc nghiêng về họ vô điều kiện.

Hành trình tỉnh thức không phải để phủ nhận con người cũ => mà để ta yêu thương chính mình và người khác một cách trọn vẹn, tự do hơn.

Cuối cùng, có lẽ điều ta sợ nhất không phải là sự thật, mà là khoảnh khắc nhận ra mình đã sống quá lâu trong một phiên bản không thật của chính mình.

Nhưng khi dám nhìn thật chậm, thật gần ta thấy chẳng có gì đáng sợ cả.

Sự thật chưa bao giờ đến để làm ta tổn thương. Nó chỉ đến để đưa ta trở về.

Bài viết kết hợp kiến thức từ:

Leon Festinger (Cognitive Dissonance)

Nyhan & Reifler (Backfire Effect)

Daniel Kahneman (System 1 Thinking)

Ziva Kunda (Motivated Reasoning)

Bạn đã từng trải nghiệm điều gì tương tự? Hãy chia sẻ câu chuyện của bạn!