(SGK)

Ở loại bài thứ nhất, người ta thấy, trong nhà thơ Hồ Chí Minh, có nhà báo Nguyễn Ái Quốc hết sức sắc sảo trong bút pháp ký sự, phóng sự và nghệ thuật mỉa mai, châm biếm.

Ở loại bài thứ hai, ta thấy ở nhà thơ cách mạng, sự tiếp nối truyền thống thi ca lâu đời của phương Đông, của dân tộc từ Lý Bạch, Đỗ Phủ... đến Nguyễn Trãi, Nguyễn Bình Khiêm, Nguyễn Du, Nguyễn Khuyến...

(trích)

--------------------------------------------------

Nhà văn Việt Nam hiện đại chân dung và phong cách

Một sự nghiệp văn học lớn, phong phú, đa dạng

(Nhân đọc Tuyển tập văn học Hồ Chí Minh)

*

Thơ Hồ Chí Minh, nhìn về mặt thể loại và phong cách cũng rất đa dạng.

Đặt những bài ca, bài vè Người viết ở Việt Bắc thời Mặt trận Việt minh bên cạnh những bài thơ chữ Hán của Người trong Nhật ký trong tù hay ra đời trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp, thoạt xem, tưởng chừng như của những cây bút khác nhau.

Một đằng là những sáng tác dân gian hết sức mộc mạc chất phác:

Trên đồi cỏ thọc xanh xanh
Một đàn cò đậu ngoài ghềnh xa xa...
... Việt Nam độc lập đồng minh
Có bản chương trình đánh Nhật, đánh Tây...

Tiếp thu và phát huy nghệ thuật dân gian, nhà thơ dân gian Hồ Chí Minh sử dụng rộng rãi những thủ pháp quen thuộc của ca dao, dân ca. Gắn thơ với ca (Ca dân cày, Ca phụ nữ, Ca sợi chỉ, Ca du kích...), nhà thơ dân gian Hồ Chí Minh muốn chính trị nhập sâu vào sinh hoạt vui chơi thoải mái của dân gian và có thể đi theo họ véo von trên nương rẫy, réo rắt giữa cánh đồng, ngân nga nơi sườn non, bờ suối...

Với những bài thơ chữ Hán, Hồ Chí Minh lại trở thành một nhà thơ cổ điển. Một con người từng sống lâu năm ở phương Tây hiện đại, từng viết những truyện ký "như một ngòi bút phương Tây sắc sảo"(Phạm Huy Thông), khi làm thơ cảm hứng trữ tình cho mình hay những đồng chí gấp gũi với mình thưởng thức, lại thường làm thơ chữ Hán đậm màu sắc Đường thi. Có quy luật gì ở đây chăng? Có lẽ mọi hồn thơ xưa nay đều hình thành từ tuổi thiếu niên, trong môi trường tình cảm, trong không khí văn hóa nghệ thuậtđược nhà thơ hít thở từ tuổi chín, mười, thậm chí từ khi còn nằm trong nôi. Hồ Chí Minh sinh ra trong một gia đình trí thức Hán học, hồn thơ ấy, phải chăng đã hình thành một cách hồn nhiên tự nhiên từ nhỏ trong không khí sinh hoạt văn chương của những ông nghè, ông cử, nghĩa là trong âm hưởng của thơ Đường, thơ Tống?

Người để lại cho đời tập Nhật ký trong tù, một thi phẩm lớn. Từ ngày bản dịch Nhật ký trong tù ra đời, đã có hàng trăm công trình lớn nhỏ, trong nước, ngoài nước viết về giá trị tư tưởng và nghệ thuật của tác phẩm này. Ở đây chỉ xin nói thêm về một khía cạnh của tập thơ: tính chất phong phú, đa dạng từ nội dung đến bút pháp, phong cách. Có thể nói, tập thơ đã tạo nên một sự thống nhất hài hòa rất độc đáo của nhiều yếu tố tư tưởng và nghệ thuật tưởng như đối lập với nhau.

Chỉ điểm qua hệ thống đề tài cũng đã thấy như thế: bên cạnh những đề tài rất thi vị vốn quen thuộc với thơ ca cổ điển như phong, hoa, tuyết, nguyệt, triêu cảnh, vãn cảnh, đăng sơn, ức hữu... (người xưa gọi là: giai thì, mỹ cảnh, thắng sự, lương bằng), là những đề tài rất nôm na, đầy chất "văn xuôi" như các bài Điền đông, Sơ đảo Thiên bảo ngục, Lại sang, Bào hương cẩu nhục, Hạn chế, Nhânđỗ ngã...

Đi vào thế giới hình tượng thì thấy bên cạnh một cái tôi trữ tình có phong thái ung dung, nhàn tản, bầu bạn với thiên nhiên, tựa như Nguyễn Trãi ở Côn Sơn, Nguyễn Bình Khiêm ở Bạch Vân Am, là một cái tôi khác khao khát tự do, khao khát chiến đấu, lòng như lửa đốt hướng về Tổ quốc, về đồng chí, đồng bào đang ngóng đợi mình. Nghĩa là bên cạnh một bậc hiền triết của thuở xưa sống thanh thản ở ngoàidòng cháy của thời gian, là một chiến sĩ cách mạng luôn tính đếm từng chút quang âm qua đi một cách oan uổng bên ngoài song sắt nhà lao: "Bốn tháng rồi","Tám tháng hao mòn với xích gông","Mồng chín ta vừa đến Liễu Châu", "Ngoảnh lại hơn trăm ngày ác mộng","Ngày đi bạn tiễn đến bên sông, Hẹn bạn về khi lúa đỏ đồng", rồi "Giam lâu ngày chưa được chuyển" hay "Tiếc ngày giờ"...Nghĩa là sống cao độ từng giờ từng phút của mình.

Mà cả hai đều là Hồ Chí Minh, đều rất Hồ Chí Minh.

Ấy là sự thống nhất hài hòa giữa cái cổ điển và cái hiện đại trong một nhân cách thơ phong phú và độc đáo.

Ông Lê Hữu Mục trong một tâm trạng hằn học đã viết cả một cuốn sách để chứng minh Hồ Chí Minh không phải là tác giả Ngục trung nhật ký". Trong bài Câu chuyện tác giả Ngục trung nhật ký in trong cuốn Suy nghĩ mới về Nhật ký trong tù, Phan Ngọc đã nêu lên tám lỗi về lập luận của Lê Hữu Mục. Tôi cho rằng ông Mục còn mắc một lỗi khác nữa, ấy là cố tình không hiểu một đặc điểm của tập thơ tù: tác phẩm được viết với một phong cách phong phú, đa dạng. Ông Mục lập luận: "Sự tương phản giữa hai phong cách thơ" mà ông gọi là "phong cách khái quát của thơ Đường" (như Tảo giải, Mộ, Dạ lãnh...) và "phong cách đới tục"(như Bào hương cẩu nhục, Lạc liễu nhất chích cha, Ngục trung sinh hoạt...) để nói rằng tập thơ không thể là tác phẩm của mộtngười.

Nói ông Mục "cố tình không hiểu", vì trong khi cho rằng những bài thơ có phong cách Đường thi không phải của Hồ Chí Minh, ông lại thừa nhận bài Tân xuất ngục học đăng sơn(Mới ra tù, tập leo núi) là của Người. Như vậy là tự ông đã bác bỏ lập luận của mình một cách đích đáng hơn ai hết. Vì Mới ra tù, tập leo núi là một trong những bài hay nhất của Hồ Chí Minh viết theo phong cách Đường thi.

Cũng cần nói thêm điều này: ông Mục cho rằng trong Nhật ký trong tù có một loạt bài thơ mang phong cách Đường thi. Nhận xét ấy cũng chỉ đúng một nửa. Phải thấy rằng những bài thơ ấy, một mặt rất Đường, mặt khác lại không hẳn là Đường. "Đường" ở chỗ khi viết về thiên nhiên, thường chỉ dùng vài nét chấm phá, để lại nhiều khoảng trống, cốt ghi lấy linh hồn của cảnh hơn là hình xác của tạo vật. "Đường" ở thế giới hình tượng tĩnh, có tính phi thời gian và ở hình ảnh nhân vật trữ tình ung dung tự tại, tâm hồn hòa hợp với thiên nhiên. Nhưng không hẳn là "Đường", vì thế giới nghệ thuật của nhà thơ cách mạng thể hiện một quan niệm khác với người xưa về không gian, thời gian và về con người trong quan hệ với tạo vật. Nếu trong thơ xưa, thiên nhiên là chủ thể, con người thường sắm vai ngư, tiều, canh, mục ẩn dật giữa chốn thôn dã, lâm tuyền, thì trong thơ Hồ Chí Minh, con người là con người hành động. Con ngườikhông ẩn di mà hiện ra, không phải ẩn sĩ mà là chiến sĩ. Con người sống cao độ với thời gian. Con người là chủ thể:

Đi đường mới biết gian lao
Núi cao rồi lại núi cao trập trùng;
Núi cao lên đến tậncùng,
Thu vào tầm mắt muôn trùng nước non.
(Đi đường - Tẩu lộ)

Sự đa dạng của phong cách Nhật ký trong tù còn có liên quan đến tính chất nhật ký của tác phẩm. Trong nhà tù, Bác Hồ ngồi ghi chép những sự thật diễn ra hàng ngày mà Người quan sát được. Cũng là một cách để giải trí, đồng thời có lẽ còn là nhu cầu của một con người hết sức năng động, không chịu để cho tâm trí mình được nghỉ ngơi chăng?

Có hai sự thật người tù cách mạng có thể theo dõi, quan sát và ghi chép. Một là sự thật khách quan, nghĩa là những điều mắt thấy, tai nghe ở trong tù và trên đường đi đày. Đối với sự thật này, tác giả dùng lối thơ hướng ngoại là chính, một thứ thơ thiên về bút pháp tự sự - tả thực:

Hỏa lò ai cũng có riêng rồi
Nhỏ nhỏ, to to mây chiếc nồi;
Cơm, nước, rau, canh, đun với nấu,
Suốt ngày khói lửa mãi không thôi.
(Sinh hoạt trong tù)

Kết hợp những bài thơ mà Lê Hữu Mục gọi là "phong cách đới tục" này lại, ta có thể hình dung được rất cụ thể, chi tiết, như xem một cuốn phim tài liệu, bộ mặt của nhà tù và một phần xã hội Trung Quốc hồi 1942, 1943.

Nhưng có một loại sự thật khác: ấy là diễn biến tư tưởng và tâm trạng của tác giả khi một mình đối diện với thiên nhiên hay với bản thân mình. Đối với sự thật này, tất nhiên phải dùng lối thơ hướng hội, bút pháp trữ tình - một thứ nhật ký tâm sự, nhật ký tư tưởng. Kết hợp những bài nàylại, ta lại được chiêm ngưỡng một bức chân dung tinh thần tự họa rất rõ nét và sinh động của nhà thơ.

Ở loại bài thứ nhất, người ta thấy, trong nhà thơ Hồ Chí Minh, có nhà báo Nguyễn Ái Quốc hết sức sắc sảo trong bút pháp ký sự, phóng sự và nghệ thuật mỉa mai, châm biếm.

Ở loại bài thứ hai, ta thấy ở nhà thơ cách mạng, sự tiếp nối truyền thống thi ca lâu đời của phương Đông, của dân tộc từ Lý Bạch, Đỗ Phủ... đến Nguyễn Trãi, Nguyễn Bình Khiêm, Nguyễn Du, Nguyễn Khuyến...

Quan Hoa - Tháng 5-1996

*