Ngoài Disclaimer – Các Định Nghĩa & Khái Niệm Liên Quan Đến Sở Hữu Trí Tuệ Trong Fanfiction

1. Sáng Tác Phái Sinh (Derivative Work)

Là tác phẩm được tạo ra dựa trên một tác phẩm đã có sẵn (nhân vật, thế giới, cốt truyện...).

Ở nhiều quốc gia, fanfiction được xếp vào dạng sáng tác phái sinh.

Mặc dù bạn có thể tạo ra nội dung mới, nhưng nhân vật/thế giới ban đầu vẫn thuộc về chủ sở hữu bản quyền.

Disclaimer là cách thể hiện bạn không tuyên bố quyền sở hữu, nhưng không đồng nghĩa bạn có toàn quyền sử dụng.

-

2. Quyền Cá Nhân (Right of Publicity & Privacy)

Khi viết fanfic về người thật (đặc biệt là idol, nghệ sĩ còn sống), bạn có thể vô tình vi phạm quyền hình ảnh hoặc quyền riêng tư.

Một số quốc gia (Mỹ, Nhật, Hàn) bảo vệ quyền cá nhân rất chặt. Viết fanfic có yếu tố đời tư, drama đời thật có thể bị coi là phỉ báng hoặc xâm phạm hình ảnh.

*

Khuyến nghị:

Luôn ghi rõ tính chất hư cấu và phi thương mại.

Hạn chế mô tả chi tiết về đời sống cá nhân, thông tin chưa xác minh.

Không dùng hình ảnh chưa có quyền sử dụng trong tác phẩm thương mại hoá.

-

3. Tác Phẩm Gốc & Quyền Tác Giả (Copyright)

Tác phẩm gốc bao gồm: sách, phim, manga, ca khúc, nhóm nhạc, trò chơi...

Chủ sở hữu bản quyền có thể là cá nhân (tác giả), công ty (nhà sản xuất), hoặc đồng sở hữu.

*

Lưu ý:

Một số chủ sở hữu bản quyền ủng hộ fanfiction (như J.K. Rowling, Disney khi ở mức nhẹ), nhưng một số khác cấm tuyệt đối (như Anne Rice, BBC thời kỳ đầu).

-

4. Giấy Phép (Licensing) – Khi Nào Cần?

Nếu bạn muốn xuất bản hoặc thương mại hoá fanfic, bạn bắt buộc phải xin giấy phép sử dụng nhân vật/thế giới gốc.

Nếu không có phép, bạn có thể bị kiện dù có Disclaimer.

-

5. Fair Use (Quyền Sử Dụng Hợp Lý) – Không Phải Lá Bùa Hộ Mệnh

Ở Mỹ và một số quốc gia, có khái niệm "fair use" cho phép dùng tác phẩm có bản quyền với mục đích giáo dục, bình luận, phê bình...

Tuy nhiên, fanfic không phải lúc nào được xem là fair use, nhất là khi nó quá giống hoặc ảnh hưởng đến lợi ích thương mại của bản gốc.

-

6. Khi Nào Bạn Thật Sự “Sáng Tạo Mới”?

Bạn có thể giảm rủi ro sở hữu trí tuệ nếu:

Nhân vật đã được đổi tên, đổi nghề, đổi hoàn cảnh rõ ràng.

Cốt truyện hoàn toàn không liên quan đến bối cảnh ban đầu.

Có sự đầu tư cá nhân rõ rệt: phong cách viết, tâm lý nhân vật, chiều sâu cốt truyện.

Dù vậy, nếu người đọc vẫn “nhận ra” đây là nhân vật gốc (qua tên, hình mẫu ngoài đời...), bạn vẫn nên giữ Disclaimer và tránh thương mại hoá.

-

7. Disclaimer cho ngôn ngữ – văn hóa – tôn giáo – địa lý

Nếu fanfic của bạn đề cập đến:

Một quốc gia cụ thể, tôn giáo, hoặc vấn đề nhạy cảm về văn hóa,

Hoặc tái hiện bối cảnh lịch sử, truyền thống dân tộc, ngôn ngữ vùng miền,

Thì nên có dòng disclaimer nhẹ nhàng như sau:

“Các chi tiết liên quan đến văn hóa, lịch sử, tôn giáo trong truyện là hư cấu hoặc được hư cấu hóa. Tác giả không có ý định xuyên tạc hay xúc phạm bất kỳ cá nhân, tổ chức hoặc nền văn hóa nào.”

Vì sao cần? Để tránh bị chỉ trích xuyên tạc lịch sử, văn hóa, hoặc “appropriation” (chiếm dụng văn hóa) – một vấn đề ngày càng được chú ý trong sáng tác fanfic quốc tế.

-

8. Disclaimer về mô-típ nhạy cảm / gây tranh cãi

Một số nội dung thường bị cho là gây tranh cãi trong cộng đồng fanfic:

Age gap lớn.

Quan hệ quyền lực không cân bằng (idol - fan, giáo viên - học sinh, CEO - thực tập sinh…).

Tình cảm chị em nuôi, mẹ con - cha con hư cấu, song trùng, v.v.

*

Khi viết về những mô-típ đó, nên có disclaimer cụ thể như:

“Tác phẩm xây dựng tình tiết dựa trên yếu tố hư cấu, không cổ súy hoặc phản ánh thực tế. Độc giả nên cân nhắc trước khi tiếp tục đọc.”

-

9. Disclaimer về AI – nội dung tạo bằng công nghệ

Nếu có sử dụng hình ảnh minh họa bằng AI, giọng nói tổng hợp, video deepfake hoặc các công cụ như ChatGPT, Midjourney, DALL·E, v.v., nên ghi rõ:

“Một số nội dung/hình ảnh trong tác phẩm được tạo bằng công nghệ AI, hoàn toàn không phản ánh người thật hoặc sự kiện thật. Không có ý định xúc phạm, bôi nhọ hoặc mạo danh bất kỳ cá nhân hay tổ chức nào.”

Điều này càng quan trọng nếu bạn định dàn dựng visual hoặc mô phỏng ngoại hình idol thông qua AI.

-

10. Disclaimer về nhận tài trợ hoặc sản phẩm đi kèm (nếu có)

Trong trường hợp bạn có tài trợ gián tiếp từ bạn đọc (coffee, donate, v.v.) hoặc bán goods (bookmark, art, v.v.), cần nhấn mạnh:

“Mọi sản phẩm kèm theo chỉ là quà tặng mang tính cá nhân, không thương mại hóa nhân vật hoặc hình ảnh người thật.”

-

11. Liên kết với điều khoản nền tảng

Tùy nền tảng đăng truyện (AO3, Wattpad, Wordpress, Blogspot, Tumblr…), nên bổ sung:

“Tôi cam kết nội dung tuân thủ Điều khoản sử dụng của nền tảng [Tên nền tảng]. Nếu có bất kỳ yêu cầu chỉnh sửa hoặc gỡ bài, tôi sẵn sàng hợp tác.”

Như vậy sẽ tăng điểm thiện chí – hợp tác – minh bạch, phòng ngừa bị report một chiều.

-

12. Tổng kết các trường hợp cần có Disclaimer trong fanfic

A. Viết về nhân vật công chúng (idol, diễn viên, ca sĩ, người thật)

→ Bắt buộc phải có disclaimer.

→ Cần nhấn mạnh rõ rằng nội dung là hoàn toàn hư cấu, không đại diện cho đời sống thật, suy nghĩ hay cảm xúc thật của người được nhắc đến. Không có ý định xúc phạm, xuyên tạc hoặc bôi nhọ.

*

B. Viết về nhân vật thuộc sở hữu bản quyền (phim, truyện tranh, tiểu thuyết gốc...)

→ Rất nên có disclaimer.

→ Cần làm rõ rằng fanfic không có mục đích thương mại, không tuyên bố quyền sở hữu trí tuệ đối với các nhân vật, bối cảnh, hay thế giới gốc.

*

C. Sử dụng hình ảnh minh họa liên quan đến người thật (ảnh idol, diễn viên, hoặc AI dựng lại khuôn mặt)

→ Nên có disclaimer.

→ Cần ghi rõ nguồn gốc hình ảnh (nếu có), đồng thời xác định rằng hình ảnh chỉ phục vụ mục đích minh họa cho fanfic hư cấu, không đại diện cho cá nhân thật.

*

D. Nội dung chứa yếu tố nhạy cảm như 18+, bạo lực, tự sát, tâm lý bất ổn, quan hệ không lành mạnh...

→ Phải có cảnh báo nội dung.

→ Cần ghi chú rõ nội dung có thể gây khó chịu hoặc không phù hợp với một số độc giả. Khuyến khích sử dụng các tag nội dung nhạy cảm để tránh gây ảnh hưởng tiêu cực đến người đọc.

*

E. Fanfic khai thác bối cảnh lịch sử, địa lý, văn hóa hoặc tôn giáo cụ thể.

→ Nên có disclaimer.

→ Cần lưu ý rằng các yếu tố này có thể được hư cấu hóa, không đảm bảo hoàn toàn chính xác, và không có ý xúc phạm hay xuyên tạc bất kỳ nền văn hóa hay tín ngưỡng nào.

*

F. Nội dung có sự hỗ trợ từ công nghệ AI (ví dụ: ChatGPT, Midjourney, DALL·E...)

→ Nên ghi rõ trong phần ghi chú hoặc disclaimer.

→ Nhằm đảm bảo tính minh bạch và tránh gây hiểu lầm rằng sản phẩm là do người thật sáng tạo hoàn toàn hoặc giả mạo người thật.

*

G. Kèm theo sản phẩm fanmade (quà tặng, đồ lưu niệm, artbook, v.v.) hoặc có nhận tài trợ (donate, coffee...)

→ Nên có thêm dòng khẳng định rằng các sản phẩm này không thương mại hóa nhân vật hay hình ảnh người thật, chỉ là biểu hiện cá nhân của người hâm mộ.

*

H. Đăng tải trên nền tảng có điều khoản riêng (Wattpad, AO3, Wordpress, Blogspot, v.v.)

→ Nên ghi chú rằng tác phẩm tuân thủ đúng Điều khoản sử dụng của nền tảng đăng tải.

→ Thể hiện thái độ thiện chí, sẵn sàng hợp tác nếu có vấn đề phát sinh.