Giống như trí nhớ và quan điểm, thực tế cũng là một thứ được dựng nên bởi bộ não. Bộ não hoạt động rất chăm chỉ để tạo ra một thực tế mà chúng ta cảm thấy có thể chấp nhận, nhưng thực tế thực ra cũng chỉ là một ảo giác. Não chúng ta xây dựng thực tế dựa trên những dữ liệu não tiếp nhận, nhưng điều này cũng bao gồm việc lọc rất nhiều thông tin. Quá trình lọc thông tin này ảnh hưởng rất nhiều đến cách chúng ta nhìn nhận thế giới. Ví dụ, đây là lý do tại sao chúng ta cảm thấy mình chỉ có một ý thức rời rạc, trong khi thật ra những phần khác nhau của bộ não làm việc cùng nhau và trao đổi để điều khiển quá trình suy nghĩ. Mỗi phần của bộ não mâu thuẫn với những phần khác khi tiếp nhận thông tin, bởi vì chúng phục vụ cho những mục đích khác nhau. Mâu thuẫn giúp tạo nên những phản ứng, và có thể dẫn đến việc chúng ta đưa ra những lựa chọn kém-tối-ưu-hơn. 

Tân vỏ não của chúng ta đóng vai trò rất quan trọng trong quá trình "xây dựng" này. Phần này của não sẽ điều khiển hành vi, hành động lên kế hoạch và đưa ra quyết định ở mức có trí tuệ hơn những phần nguyên sơ hơn của bộ não như đã đề cập trước đó. Tuy nhiên, vấn đề của tân vỏ não là nó áp dụng những chức năng tinh vi này lên những điều mà phần não nguyên sơ vốn đã đưa ra quyết định.

Ví dụ, bạn quyết định thay kem đánh răng của anh/chị/em bạn với kem bôi chân bởi vì bạn đang giận họ. Phần não nguyên sơ của bạn đã thúc đẩy bạn trả thù họ. Tân vỏ não của bạn có thể đã nghĩ ngay từ đầu rằng "Như thế này là không được", điều này đương nhiên sẽ mâu thuẫn với động lực của não nguyên sơ. Nếu tân vỏ não thắng, bạn sẽ quyết định không thực hiện kế hoạch vì bạn đã quyết định rằng không làm thì hợp lý hơn. Tuy nhiên, nếu phần não nguyên sơ thắng, tân vỏ não cuối cùng cũng sẽ đưa ra đánh giá với những suy nghĩ như "Họ xứng đáng phải chịu thế!" hay "Nó đâu tệ đến thế!". Một khi não của bạn quyết định đi theo hướng nào, nó sẽ tiết ra dopamine dẫn truyền thần kinh để làm bạn cảm thấy thoải mái với sự thật rằng bạn đã đưa ra quyết định đó.

 Mặc dù những quyết định của bạn có vẻ tỉnh táo và lý trí, thực tế lại hoàn toàn ngược lại. Thay vào đó, chúng ta đưa ra quyết định một cách vô thức qua một quá trình tiến hóa của não. Vào năm 2008, một nhóm các nhà nghiên cứu đã tìm ra rằng não chúng ta đưa ra các tín hiệu ra quyết định qua các dây thần kinh 10 giây trước khi chúng ta nhận ra rằng mình đã đưa ra quyết định. Họ tiến hành thí nghiệm sử dụng một máy fMRI để quét những bệnh nhân bị bắt phải đưa ra quyết định bấm một trong hai nút, mỗi nút có một chữ cái được chiếu trên màn hình. Những nhà nghiên cứu thấy rằng trong 60% thử nghiệm, họ đã có thể dự đoán được quyết định của những đối tượng đó dựa trên vị trí hoạt động của não họ. Tín hiệu đưa ra quyết định đến từ vỏ não trước, nằm ở ngay sau trán. Mặc dù những nhà nghiên cứu đã không thể tìm ra phần nào của não đưa ra quyết định nhất quán 100%, nghiên cứu của họ cho thấy chúng ta đã vô thức xử lý tất cả những lựa chọn trước khi chúng ta đưa ra quyết định.19

TRỰC GIÁC

Trực giác cũng là một cách con người hay dựa vào để đưa ra quyết định, mặc dù nó có thể không được coi là một quá trình suy nghĩ lý trí. Nó có vẻ rất tự phát, nhưng thực chất nó là kết quả của chức năng vô thức của não như xử lý cảm xúc, giải thích các tín hiệu xã hội phi ngôn ngữ và nhận thức của chúng ta về phản ứng của chính mình. Đây là lý do tại sao mọi người thường có "cảm giác không tốt" về một thứ nguy hiểm họ đối mặt, như những kẻ giết người – mặc dù họ không thể chỉ ra cụ thể điều gì không ổn về kẻ xấu đó, những tín hiệu phi ngôn ngữ và trí tuệ xúc cảm đã báo với họ người này là kẻ xấu. Bạn cũng có thể đưa ra câu trả lời một cách vô thức cho một vấn đề mà ban đầu có vẻ cần được giải quyết bằng suy nghĩ lý trí. Đây chính là lý do tại sao những nhà toán học thường tìm được câu trả lời cho những vấn đề khó trong khi nghỉ giải lao, hoặc là lý do tại sao bạn có thể nhớ được câu trả lời cho thứ gì đó trong khi đang tắm. Não chúng ta phân tích những vấn đề mà chúng ta muốn giải quyết một cách vô thức, thậm chí ngay cả khi chúng ta không hề nghĩ đến nó. Một khi não tìm ra câu trả lời, nó sẽ gửi thông tin đó cho não có ý thức, làm cho nó có vẻ như tự nhiên xuất hiện. 

NHỮNG THAY ĐỔI TRONG NÃO BỘ

Những thay đổi ở những vùng khác nhau của bộ não có thể ảnh hưởng nghiêm trọng đến quá trình đưa ra quyết định. Đối với phần lớn các bộ não, tất cả những phần khác nhau đều có ảnh hưởng đối với quyết định của bạn. Tuy nhiên, nếu bạn đang bị thiếu mất một phần não, phần đó sẽ không thể tham gia vào quá trình đưa ra quyết định, và do đó quyết định bạn đưa ra cũng sẽ khác. Hai nhà khoa học Sophie Sowden và Caroline Catmur đã công bố nghiên cứu của họ về vấn đề này vào năm 2013. Họ đã tiến hành một thí nghiệm để kiểm tra hoạt động của não trong việc đưa ra quyết định bằng cách tạm thời chặn ngã ba thái dương phải với phương pháp gọi là kích thích từ xuyên sọ, hay TMS. Việc chặn ngã ba này sẽ loại bỏ một phần của não có chức năng nhận ra ý định của người khác, và do đó cho phép chúng ta dự đoán hành vi của họ. Điều này rất quan trọng khi đứng từ góc nhìn tiến hóa, nhưng nó cũng rất quan trọng đối với đánh giá đạo đức của chúng ta. Khi Sowden và Catmur chặn con đường này, họ nhận ra rằng khả năng đưa ra quyết định đạo đức của con người về những thứ như liệu một người có phạm tội dựa trên ý định của họ không, đã bị ảnh hưởng một cách tiêu cực. Một nhóm những nhà nghiên cứu khác cũng tìm ra được là những bệnh nhân bị tai biến ở vỏ não (một phần của não điều khiển lòng ham muốn và, rộng hơn, chứng nghiện) đã từ bỏ những cơn nghiện trước đây một cách dễ dàng. Những ví dụ này liên quan đến các phản ứng vật lý của chúng ta và cách chúng kiểm soát các quyết định thông qua bộ não, nhưng liên kết giữa não bộ vật lý và những phản ứng thần kinh cũng vẫn tồn tại ở những vùngkhác.20

THÍ NGHIỆM TÁCH NÃO 

Ví dụ, thí nghiệm "tách não", lần đầu tiên được tiến hành vào những năm 1950 bởi Roger Sperry và Ronald Myers, đã dẫn đến khám phá rằng những bán cầu não điều khiển những chức năng khác nhau. Những đối tượng thí nghiệm đều đã được tách não để ngăn chặn những dịch bệnh, thường là động kinh, lan sang những phần khác nhau của bộ não. Việc tách biệt này cho phép những nhà nghiên cứu kiểm tra mỗi bán cầu có thể điều khiển được bao nhiêu phần "tỉnh táo". Sperry và Myers đã phát hiện ra rằng trong một bộ não bị tách, những hành vi được điều khiển bởi một bán cầu não không được truyền sang bán cầu còn lại. Thay vào đó, mỗi bán cầu hoạt động một cách độc lập.

Những thí nghiệm đã được thiết lập theo cách sau: những bệnh nhân được yêu cầu nhìn vào một màn hình được chia ra bởi một chấm đen ở giữa, để mỗi bên của bộ não chỉ nhận được thông tin đầu vào mà bên mắt tương ứng có thể truyền được (mỗi bán cầu chỉ có thể xử lý thông tin từ một mắt). Vì mỗi bán cầu sẽ xử lý thông tin từ bên mắt đối diện, bán cầu phải sẽ xử lý thông tin từ màn hình trái và bán cầu trái sẽ xử lý thông tin từ màn hình bên phải. Khi Sperry chiếu nhanh một từ ở một bên màn hình và hỏi những bệnh nhân đó là cái gì, họ đều có thể nhận ra và nhớ nó với bán cầu trái, nhưng bán cầu phải thì không. Điều này khiến Sperry kết luận rằng bán cầu trái sẽ xử lý ngôn ngữ. Tuy nhiên, khi ông yêu cầu nhóm xử lý bằng bán cầu phải minh họa từ được hiện lên (ví dụ,"táo" và vẽ một quả táo), họ có thể vẽ được với tay trái (được điều khiển bởi bán cầu phải). Điều này có nghĩa là bán cầu phải nhận thông tin mà nó thấy, nhưng không thể xử lý, và do đó người ta không thể minh họa được. Thí nghiệm này, cùng với những thí nghiệm khác, giúp Sperryduy trì những kết luận của ông, cũng như học thuyết rằng những người bị "tách não" sẽ vẫn mất đi một vài chức năng thậm chí ngay cả khi họ không bị khuyết tật, bởi vì các bán cầu của họ không thể giao tiếp để xử lý thông tin được.21

Não chúng ta cũng điều khiển việc liệu chúng ta có cảm thấy chúng ta có đang sống trong cơ thể hay không, đặc biệt là là ở những vùng tối ở sau mắt (não, tất nhiên, nằm ở đây). Cảm giác này là một trải nghiệm giả, và khi não không thể làm được điều đó do thuốc hoặc bị tổn thương, chúng ta thường có một trải nghiệm lìa-khỏi-xác. Cảm giác "sở hữu" cơ thể mình, ví dụ cảm giác khi tay bạn là của bạn khi bạn giơ tay lên, cũng được tạo nên bởi sự tương tác hài hòa giữa những xung não và khả năng làm theo những chỉ dẫn từ não của cơ bắp. Khi người ta bị đột quỵ hay bị tai nạn giao thông, họ thường cảm thấy chân tay của họ không còn là của họ nữa, điều này dẫn đến "hội chứng chân tay ngoài hành tinh". Điều ngược lại xảy ra trong trường hợp bị cắt cụt chân tay; những người bị cắt chân tay thường mô tả cảm giác có một "chi giả" ở chỗ bị cắt vì não và cơ bắp của họ vẫn kết nối ở đó và muốn kiểm soát toàn bộ chi đó. Một nhóm những nhà nghiên cứu đã công bố những phát hiện ở NewEngland Journal of Medicine rằng "gương trị liệu", hay việc có thể nhìn thấy chi bị cắt di chuyển trong gương, sẽ giúp làm giảm được nỗi đau do hiện tượng "chi giả".

Mặc dù họ không thể xác định chính xác hiện tượng này theo thuật ngữ thần kinh, việc nhìn hình ảnh trong gương có vẻ đã giúp não họ quen với cảm giác của các cơ bắp và các nơ-ron thần kinh.

HIỆU ỨNG VÔ THỨC CỦA CON NGƯỜI

Hiệu ứng vô thức bao gồm một tương tác phức tạp tương tự giữa các cơ, não và hình ảnh đầu vào. Đây là một hiệu ứng điều khiển động cơ tiềm thức. Ví dụ, bạn có thể đi bộ đến cửa hàng mà không hề nhớ rằng bạn đang đi đến đó. Thay vào đó, não bạn vô thức hướng những cơ bắp của bạn đến địa điểm đó. Mọi người thường suy ra những hiện tượng siêu nhiên cho hiệu ứng này, như là việc bị nhập hồn. Tuy nhiên, hiệu ứng này hoàn toàn là tự nhiên, và là kết quả từ khả năng ngăn cách chức năng vận động thành những quá trình tiềm thức của não bộ.

TÌNH TRẠNG NHẬN THỨC BỊ THAY ĐỔI

Thay đổi tình trạng nhận thức có thể khiến chúng ta ý thức được những phần khác nhau của não hoạt động như thế nào vào những thời điểm khác nhau. Ví dụ, bạn có thể thấy rằng vừa vẽ vừa hát là rất khó, hoặc bạn không thể vừa phác họa khi đang mơ. Ma túy và rượu cũng sản sinh ra tình trạng này. Đó là bởi chúng làm suy nhược một vài phần nhất định của bộ não, đặc biệt là thùy trán (có liên quan đến ức chế và việc đưa ra quyết định). Những đánh giá và kỹ năng xã hội của bạn sẽ suy giảm khi bạn say, nhưng bạn sẽ không thể lý giải tại sao. Những thay đổi này là vô thức, cũng như trong những thí nghiệm tách não.

Khi chúng ta bị thôi miên, chúng ta cũng đang trong tình trạng thay đổi nhận thức. Thôi miên đòi hỏi một sự nâng cao nhận thức, đến một mức mà chủ thể có thể nhận ra những thứ não bộ có ý thức không thể nhận thức được. Trong quá trình bị thôi miên, các thông tin cảm giác được xử lý hoàn toàn thông qua các kênh cảm giác vô thức, điều này có thể sinh ra những hiệu ứng bất thường. Tuy nhiên, não chúng ta cũng có thể làm điều ngược lại; khi người ta chấp nhận một nhà lãnh đạo cuồng tín, họ từ bỏ phần tư duy phản biện trong não và từ chối xử lý những tín hiệu tiềm thức đang cảnh báo. Điều này thực ra là một phản ứng đã tiến hóa; khi mọi người hoặc là bị thôi miên, hoặc là đối mặt trước một nhà lãnh đạo lôi cuốn, tư duy phản biện của họ bị "tắt đi" bởi não để nhường chỗ cho những phản ứng vật lý.

Não là một cơ quan phức tạp. Tuy nhiên, nó là một cơ quan hữu hình, và do đó nó phải tuân theo những quá trình hóa học mà nó tạo ra. Đây là lý do tại sao con người không thể kiềm chế bản thân một cách hoàn hảo, và là loài đưa ra quyết định bốc đồng và không thể tự chủ. Mọi người thường thất bại khi họ cố gắng thay đổi sở thích của họ một cách chủ định; đó là bởi não chúng ta gặp khó khăn trong việc điều chỉnh những cân bằng hóa học và mong muốn của chúng ta. Thùy trán, nơi điều khiển quyết định của chúng ta, tốn rất nhiều năng lượng, nên chúng ta thường không sử dụng nó khi chúng ta cần. Do đó, chúng ta thường phó mặc cho bản năng của bản thân.

Tuy vậy, chúng ta vẫn có khả năng tự đưa ra quyết định. Thực tế, nhận thức được những cạm bẫy và điểm yếu của não sẽ giúp chúng ta dễ dàng đi qua quá trình tư duy phản biện. Thậm chí ngay cả khi chúng ta phải tuân theo những thói quen và mong muốn của mình, không có nghĩa là chúng ta không thể thay đổi nó. Chúng ta có thể thay đổi thói quen bằng cách thay đổi hành vi và suy nghĩ, bởi vì làm vậy sẽ thay đổi não bạn dần dần. Tư duy phản biện là một trong những công cụ cơ bản giúp bạn có thể thay đổi hành vi của mình. Não bộ cũng có thể thay đổi về hình dạng hoặc về thần kinh, đây là một dấu hiệu tốt rằng chúng ta có thể huấn luyện não. Một khi não bạn biết cách dùng những công cụ thực nghiệm, logic, bạn sẽ có thể áp dụng chúng cho tất cả các khía cạnh cuộc sống, và từ đó có thể tránh những cạm bẫy gây ra bởi "bộ não nguyên thủy". Những chương tiếp theo sẽ bàn về cách phát triển những kỹ năng giúp bạn có thể đưa ra quyết định tốt hơn.

(?) Bạn có thường đưa ra quyết định một cách bản năng không? Hãy nêu một vài ví dụ.

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------