2. MẸ CON TA ĐỀU VÌ NGHĨA LỚN

(Bà mẹ Lí Chiêu Hoàng)

- Bây giờ con đã ngần này tuổi, mẹ còn nói đến chuyện ấy làm gì? Mẹ cứ nghe theo lời Quan gia mà không nhớ Quan gia đối với con, còn có nghĩa tình chi nữa.

- Con không nên nặng lời như thế. Con không hiểu nỗi niềm của Quan gia. Mà con cũng chưa thấu rõ tấm lòng của mẹ. Con ạ! Mẹ con ta đều vì nghĩa lớn cả thôi.

Câu chuyện tâm sự trên đây đang diễn ra trong nội cung nhà Trần, giữa hai mẹ con bà Trần Thị Dung và Lí Chiêu Thánh. Con gái vừa ngậm ngùi, vừa trách móc. Bà mẹ cũng xót xa thương cảm, song cố gắng thuyết phục đứa con yêu quý của mình. Cả một chuỗi ngày quá khứ như sống lại trong tâm trí của hai người phụ nữ, một già, một trẻ. Những nỗi niềm ngang trái, những uất ức phiền muộn giấu kín từ lâu, hôm nay họ đều nhắc lại. Trang bí sử ở chốn thâm cung người ngoài không ai biết, người trong cuộc không có dịp phân trần - dù có giấu giếm cách nào cũng không dễ trôi vào quên lãng.

Trần Thị Dung và con gái bà vốn đã là những vị Hoàng hậu. Chuyện riêng tư của họ trong cung cấm quả là vô cùng phức tạp, lẫn lộn bi, hài, nhưng lại rất có quan hệ đến đại sự quốc gia. Không nắm được tình hình cụ thể của nước ta hồi đầu thế kỉ XIII, và nhất là không rõ tập quán riêng của họ Trần, không làm sao hiểu nổi.

Hồi đó, vào vùng đất ngày nay thuộc huyện Hưng Hà tỉnh Thái Bình có một gia đình chuyên nghề chài lưới nhưng rất giàu và rất nhiều thế lực. Quen với nghề đánh cá, họ lấy ngay tên các thứ cá để đặt cho người trong nhà. Sử sách sau này chép thành chữ nghĩa cho trang trọng, nên rất ít người biết ông Trần Lí tên thực là Chép (Lí là cá Chép). Con trai ông là Dưa (cá Dưa) được phiên là Trần Thừa. Con Trần Thừa là Trần Liễu, chính tên là Leo (cá Leo) - ông này đã sinh ra Trần Hưng Đạo. Em Trần Liễu là Trần Cảnh, chính tên là Lành Canh (cá Lành Canh) sau này là Trần Thái Tông, vua đầu triều của nhà Trần. Gia đình này có một cô con gái ở đất chài dã, mà lại là con người sắc nước hương trời. Cô có tên là Ngừ (cá Ngừ), được chuyển thành Trần Thị Dung. Cô là em gái Trần Thừa. Hai ông Trần Liễu và Trần Cảnh đều là cháu gọi Trần Thị Dung bằng cô ruột. Sau này, Trần Thị Dung được tôn phong làm quốc mẫu, song dân chúng địa phương vẫn gọi theo tên hồi còn nhỏ của bà: Bà Chúa Ngừ.

Vào những năm đầu thế kỉ XIII, triều nhà Lí ở vào giai đoạn hoàn toàn suy thoái, Lí Cao Tông bị các tướng tá bất mãn đánh phá kinh thành, phải bỏ chạy. Con trai ông là Hoàng tử Sảm chạy nạn, lánh về vùng quê hương họ Trần, nương tựa ở nhà ông Trần Lí. Những ngày sống ở đây, Hoàng tử cảm vì tài sắc của cô gái vùng duyên hải, nên chẳng bao lâu cô Ngừ được trở thành vợ của Hoàng tử và được phong làm nguyên phi. Bà mẹ của Hoàng tử Sảm không tán thành cuộc hôn nhân này, đã nhiều lần ngăn trở, thậm chí có những âm mưu ác độc để hại cô, song cô được Hoàng tử hết sức bảo vệ. Cô Ngừ cũng cố ăn ở cho phải đạo để giữ được hạnh phúc của mình. Rồi Hoàng tử lên ngôi, tức là Lí Huệ Tông, Trần Thị Dung trở thành Hoàng hậu, sinh được hai cô gái tên là Thuận Thiên và Chiêu Thánh.

Nhà Lí đã sắp mất. Con cháu họ Trần, thừa cơ hội này lọt vào triều đình cung cấm, nắm những chức vụ trọng yếu. Trần Thị Dung nhờ vào sự ứng xử khéo léo của mình, nên đã thuyết phục được nhiều hoàng thân quốc thích và quan quân nhà Lí yên tâm dựa vào các tướng lĩnh họ Trần. Các phe phái chống đối nhiều lắm, nhưng dần dần ai nấy đều bị thuyết phục vì lời khuyên giải của Trần Thị Dung. Họ không gây bạo loạn, cũng không chia rẽ triều đình. Bà Dung cùng với Trần Thủ Độ thấy hoàn cảnh đã thuận lợi cho nhà Trần lên thay nhà Lí, nên đã tuyển Trần Cảnh vào cung với chức chánh thủ tạo điều kiện cho con gái mình chơi thân với cháu trai của mình. Hai cô cậu thiếu niên Trần Cảnh và Lí Chiêu Thánh thân mật, gắn bó với nhau gần như không lúc nào rời, kể cả khi Chiêu Thánh đã lên ngôi thay cha làm vua. Huệ Tông bị bệnh thần kinh không điều hành việc nước được, lại không có con trai, đành truyền ngôi cho con gái út rồi đi tu. Bà Trần Thị Dung đã nghe Trần Thủ Độ gả Lí Chiêu Hoàng cho Trần Cảnh, chẳng được bao lâu, Lí Chiêu Hoàng lại nhường ngôi cho chồng (đây cũng là kế sách của Trần Thủ Độ). Trần Thị Dung vừa là cô ruột, vừa là mẹ vợ của Trần Thái Tông. Không nói, ai cũng biết bà đã đóng góp phần quan trọng lớn lao đến mức nào trong việc bảo vệ mối tình, bảo vệ hạnh phúc của đôi trẻ, và như thế, chính là bảo vệ và mở mang cơ nghiệp cho nhà Trần.

Nhà Trần nổi lên, nhờ có triều thần văn võ tài giỏi nên đã cứu nguy cho đất nước, làm cho đất nước thịnh cường; nhưng những người trụ cột trong hoàng tộc vẫn không yên tâm, vì mãi mà Trần Thái Tông không có con trai. Bà hoàng Chiêu Thánh, không hiểu tại sao vẫn chưa sinh nở. Thiếu người chính thức nối dõi là điều mà bất cứ nhà vua phong kiến nào cũng băn khoăn. Riêng Trần Cảnh không quan tâm tới việc đó, song các vị phụ chính tôn trưởng của ông như Trần Thủ Độ lại rất lo lắng. Trần Thủ Độ chọn một cách giải quyết rất khắc nghiệt, ai cũng thấy bất bình khó chịu mà vẫn buộc phải vâng lệnh ông. Trần Thủ Độ bắt phế bỏ Lí Chiêu Thánh, đưa vợ bé của Trần Liễu là chị của Chiêu Thánh hiện đang có mang sang làm vợ của Trần Thái Tông. Cả nội cung của họ Trần, cả triều đình và dân chúng bàng hoàng, sửng sốt và phẫn nộ trước "sáng kiến" ngược đời ấy.

Sự bất bình không chỉ âm thầm, lặng lẽ. Trần Cảnh phải xa Chiêu Thánh, và chịu mang cái tiếng cướp vợ của anh, rất thẹn thùng, đau khổ. Ông bỏ ngôi vua, lên núi Yên Tử với các nhà sư, định bụng kéo dài ngày tàn ở chốn chùa chiền, không thiết gì việc đời nữa. Nhưng ý định của ông không thực hiện được, vì Trần Thủ Độ đưa tất cả các quan văn võ lên núi, bắt nhà vua phải quay về kinh đô.

Trần Liễu bị mất vợ, cũng vô cùng căm giận đem hết quân lính bộ hạ của mình sửa soạn tấn công trả thù để cho hả niềm uất ức. Thế lực của Trần Liễu tất nhiên không địch nổi triều đình. Trần Thủ Độ dẹp ngay được âm mưu phản loạn. Trần Liễu chỉ còn cách một mình một chiếc thuyền đang đêm đến gặp Trần Cảnh. Hai anh em đang ôm nhau khóc lóc thì Trần Thủ Độ xuất hiện, vung gươm định giết Trần Liễu. Trần Cảnh phải lấy thân mình để che chở cho anh. Tình trạng căng thẳng này chỉ dịu đi, khi có sự can thiệp của Trần Thị Dung. Lấy tư cách là cô ruột, bà Dung hết lời khuyên can hai cháu, không nên gây cảnh huynh đệ tương tàn. Lấy tư cách là người mẹ, bà dỗ dành Chiêu Thánh để nàng chấp nhận cảnh ngộ, vùi sâu trong tâm khảm nỗi đau thương. Trần Thị Dung lấy ngay hoàn cảnh bản thân của mình để phân tích cho con gái rõ:

- Mẹ hiểu nỗi đau đớn này. Nhưng mẹ muốn con nghĩ đến sơn hà xã tắc, đến cơ nghiệp của họ Trần mà chính con đã có công lao xây đắp nên. Bản thân mẹ cũng chịu những đau khổ nhục nhằn, có thoải mái gì hơn con đâu. Nhưng nhiệm vụ đã đặt ra cho mẹ con ta là phải quên mình vì nghĩa lớn.

Bà Dung đã nói đúng về mình. Thực ra, tuy ở ngôi cao, nhưng cuộc đời của bà đã không hiếm gì bi kịch! Không nói đến nỗi khổ những ngày đầu bà kết duyên với Hoàng tử Sảm, phải cực nhục lắm mới sống được với mẹ chồng (vợ của Lí Cao Tông). Khi chính thức là nguyên phi của Huệ Tông, rồi gả con gái cho Trần Cảnh, địa vị của bà càng cao. Nhưng năm 1226, Lí Huệ Tông mất, bà lại bị giáng xuống làm công chúa, gọi là Thiên Cực công chúa! Ngôi thứ đổi thay, danh giá không phải là không bị xúc phạm, nhưng Trần Thị Dung không hề quan tâm. Bà chỉ lo làm sao cho nội cung yên ổn, triều chính được vững bền. Song rồi một sự ép buộc mới lại xảy ra. Tôn tộc họ Trần thu xếp, đưa bà về làm vợ của Trần Thủ Độ (so sánh vị thứ thì Trần Thủ Độ là em họ của bà). Thật là lung tung, hỗn độn. Làm vợ Trần Thủ Độ, một con người nghiêm nghị quyết liệt, xử sự không hề run tay, bà phải cố gắng nhiều lắm. Phải thuyết phục Trần Thủ Độ, phải khuyên con, dạy cháu, phải hàn gắn những vết thương lòng của những nạn nhân đau khổ, quy tụ sức lực vào mục đích chung: Giữ gìn đất nước thịnh cường, bảo đảm sự đoàn kết vững mạnh của hoàng gia để họ Trần hoàn thành được sứ mệnh với lịch sử dân tộc. Và quả thực, Trần Thị Dung đã làm được nhiệm vụ lớn lao này. Trong cuộc kháng chiến chống giặc Nguyên Mông bà đã lo lắng việc hậu cần, giữ gìn các Hoàng thái tử, cung phi, công chúa và vợ con các tướng thoát khỏi tay giặc cướp. Vua Trần Thái Tông phong cho bà là Linh Từ quốc mẫu. Sử sách chép về bà, xem bà như vị Thánh "Trời sinh ra cốt để mở nhà Trần" (theo Đại Việt sử kí toàn thư). Đó là phần thưởng cao quý nhất của bà.

Lần này trong câu chuyện tâm sự giữa hai mẹ con, Trần Thị Dung lại một lần nữa, thuyết phục cô con gái. Lí Chiêu Hoàng từ ngày li dị với Trần Cảnh, sống buồn rầu uất ức trong chốn cung vi. Nàng buồn vì số phận, nàng âm thầm oán trách cuộc đời. Trần Thái Tông cũng hiểu thấu tâm sự ấy và luôn luôn tự nhận mình có tội với nàng. Ông thấy phải tìm cách để Lí Chiêu Thánh đỡ phần cô độc sống những ngày cuối cùng trong không khí đầm ấm của gia đình. Cơ hội ấy đã đến. Ông lại phải nhờ bà cô ruột - bà mẹ đẻ của Chiêu Thánh đến bàn bạc với nàng. Trần Thị Dung bảo con gái:

- Mẹ thấy Quan gia cũng có lòng thành thực. Tác thành duyên mới cho con là để chuộc lại lỗi lầm. Và con kết duyên với người này, lại cũng là tiếp tục thực hiện nhiệm vụ lớn lao mà mẹ con ta tự đặt cho mình: Bảo vệ nhà Trần, cũng là bảo vệ Tổ quốc. Người mà Quan gia chọn, đã có chiến công xuất sắc. Trong trận đánh giặc Nguyên vừa qua, người này xông pha khói lửa, bảo vệ cho Thái Tông được an toàn. Anh ta cũng thuộc dòng dõi Lê Đại Hành ngày xưa đấy, đừng nghi ngại nữa. Mẹ con ta đều vì nghĩa lớn cả thôi.

Nghe mẹ chân tình khuyên nhủ. Chiêu Thánh bằng lòng. Cuộc hôn lễ đã được cử hành kịp thời để Chiêu Thánh vui vầy duyên mới. Chồng bà là một danh tướng có công lớn với triều đình. Cái tên Lê Phụ Trần của ông, chính do vua Trần đặt cho. Và những người con của Lê Phụ Trần - Lí Chiêu Thánh sau này cũng là những tài năng góp nhiều chiến công với đất nước.

MAI THỊ NGỌC CHÚC

(Trường PTTH Lam Sơn, Thanh Hóa)

Tham khảo

Tài liệu hội nghị khoa học: "Thái Bình với nhà Trần"