Bắt đầu từ giữa tháng Tư ở vùng đất miền Trung, gió Lào hanh khô thổi từ sườn núi Trường Sơn từ phía Tây ra biển, thời tiết dần dần trở nên nóng bức khó chịu. Đất đai thêm cằn cỗi, cây cối héo khô, con người cũng trở nên mệt mỏi với cái thời tiết ở vùng đất khắc nghiệt vào loại bậc nhất cả nước này. Mùa Hè nóng nực, khô rang làm cho cơ thể khô héo, tăng nhiệt nhanh, cảm giác ngon miệng do đó cũng bị sụt giảm rất nhiều. Con người bỗng thấy chán ăn, đưa cái gì vào miệng cũng không thấy ngon, chỉ khoái mấy món lạnh và nhiều nước. Đấy là lúc những món canh quê hương được dịp 'lên ngôi', giải nhiệt mùa hè và mang lại sự ngon miệng cho vị giác. Nói đến canh giải nhiệt mùa hè, vùng đất Quảng Bình thường ưu ái dùng nhiều loại canh với nguyên liệu sẵn có trong vườn và tôm cá đánh bắt ở vùng biển địa phương; như canh rau ngót thịt bằm, thiên lý thịt bò, rau muống nấm tràm, rau má tôm tươi, tập tàng thịt heo, mướp ngọt tôm khô, cá đuối măng chua, mực tươi nấu dứa, cá nục dưa chua, khế nấu hến/thịt bò lá lốt, lá xông nấu khuyếc v.v. Trong đó, vừa dễ nấu lại không kém phần ngon mát cho ngày Hè là canh cá cơm chua me đất.

Cây me đất (oxalis, thuộc họ chua me đất – Oxalidaceae) là loại cây dại tự nhiên mọc ở những vùng ẩm thấp. Cây có ba hoặc bốn lá hình trái tim mọc trên cuống dài, hoa nhỏ năm cánh màu vàng hoặc tím nhạt. Đó là loài cây bình dị, thân nhỏ mong manh thầm lặng mọc hoang trong vườn, ngoài ruộng, trên bờ mương. Có thể nói ở đâu cũng tìm được me đất. Bình thường ít ai để ý đến loại cây này, ngoại trừ đám trẻ thỉnh thoảng lại thích bứt một cọng bỏ vào miệng nhai chơi cho có vị chua, hay khi chơi đùa trong vườn bị kiến cắn, sâu róm bò thì kiếm một nhúm rau me đất vò nát rồi xát lên cho mau khỏi.

Mùa Hè ở vùng biển bắc Trung bộ cũng là mùa của cá cơm. Từng con cá nhỏ dài độ một lóng tay, trong vắt, tươi rói vừa ở chợ về được các bà, các mẹ rửa qua với nước, sau đó ướp với chút nước mắm, tiêu, hành tỏi, và vài lát ớt tươi chừng dăm phút cho cá thấm đều. Ra vườn nhổ một nhúm me đất xanh mướt để nguyên cả cọng, rửa sạch để sẵn đó. Phi thơm hành tỏi với mỡ heo và chút ớt bột rồi thêm nước đun cho tới lúc sôi thì bỏ cá cơm vào, khi thấy nước sôi lại, cá cơm chuyển thành màu trắng đục thì tắt bếp, bỏ me đất vào (vì lá me đất rất nhanh chín), thêm chút hành ngò rồi múc ra tô. Chỉ đơn giản thế thôi mà đã có một bát canh chua thanh mát, giải nhiệt mùa Hè tuyệt hảo. Cá cơm thịt ngọt, me đất chua dịu khuấy động vị giác, làm nước miếng tứa ra. Cảm giác ngon miệng tưởng chừng đã mất đi vì thời tiết nóng nực bỗng nhiên ào ạt quay lại. Canh chua me đất có vị chua dịu nhẹ, mùi thơm hấp dẫn, rất dễ ăn chứ không có cảm giác chua gắt như nấu với các loại rau quả chua khác. Mà không chỉ hợp với cá cơm, me đất còn nấu ngon với các loại thủy sản khác như cá lóc, cá khoai (cá cháo), nghêu hay hến. Vị chua nhẹ của me đất làm tôn lên vị ngọt mà lại làm giảm vị tanh của thủy sản, do vậy tô canh vừa thơm mát vừa thanh tao như ngọn gió mát thổi tan đi cái nắng nực của mùa hè, làm cho người ăn bao nhiêu cũng không thấy ngán.

Ở vùng đất nghèo khó này, có nhiều thứ bình dị giản đơn không cao lương mỹ vị chỉ như đám me đất tự mọc sau vườn. Hầu như nhà nào cũng có mảnh vườn nhỏ, cung cấp các loại rau thông dụng cho bữa ăn hằng ngày mà không cần phải mua ở chợ. Trong thời tiết nóng bức, hay trong mùa mưa bão chợ ít họp, thì chỉ cần ra vườn, tới bên giếng nước, ra chỗ hàng rào tìm vài dây lá khoai, nhúm chua me đất, đám rau tập tàng (mùng tơi, rau sam, lá xông, lá ngót, rau má), mớ diếp cá, lá lốt, bắp chuối v.v. thế là đã có nguyên liệu cho món rau xào tóp mỡ, luộc chấm nước kho, hay món canh tươi mát. Vườn rau của bà, tô canh của mẹ, cứ thế mà đi vào tuổi thơ của nhiều thế hệ, tuy bình thường ít ai để ý đến nhưng khi đi xa lại nhớ đến nao lòng.

ST.