Khi bắt đầu thiên khảo này tôi đã nhấn mạnh đến sự khác biệt giữa mộtký hiệu và một biểu tượng. Ký hiệu không bao giờ nói hết những ý nghĩa củaý niệm ghi lại bằng ký hiệu ấy còn biểu tượng thì gợi đến một nội dung tolớn hơn ý nghĩa hiển nhiên và trực tiếp của biểu tượng. Vả chăng, biểu tượnglà cái gì đó tự nhiên và ngẫu nhiên. Không một người có thần khí (génie) nàolại cầm một cái bút và nói rằng: bây giờ ta tạo ra một biểu tượng. Không aicó thể lấy một ý tưởng hữu lý do kết quả của sự suy luận hay dụng tâm tạo ramột ý tưởng rồi cho nó một hình thức "biểu tượng". Dù ý tưởng có hóa trangcách nào, có kỳ quái đến mức nào, một ý tưởng như thế cũng chỉ là một kýhiệu có ý nghĩa, một ý tưởng có ý thức và chỉ dính dáng đến ý thức, chứkhông thể là một biểu tượng gợi đến cái gì chưa biết. Trong giấc mơ, biểutượng ngẫu nhiên xuất hiện bởi vì giấc mơ là biến cố xảy ra chứ không phảilà sáng kiến. Như vậy, giấc mơ là nguồn gốc chính để ta tìm hiểu biểu tượng.

Nhưng tôi phải nhấn mạnh rằng biểu tượng không phải chỉ xuất hiệntrong giấc mơ mà thôi. Nó tham dự vào tất cả mọi loại biểu lộ của tâm thần.Có những ý tưởng và tâm tình có tính cách biểu tượng, có những hành độngvà hoàn cảnh có tính cách biểu tượng. Thường thường hình như những đồvật vô tri hợp tác với tiềm thức trong việc cấu tạo những hình thức biểutượng. Có nhiều chuyện đồng hồ ngưng lại khi chủ nó chết, thí dụ chuyệnxảy ra với Frédérice le Grand ở Sans-Souci. Những chuyện khác rất phổ biếnlà chuyện cái gương vỡ, bức tranh rơi xuống đất khi có người chết. Haychuyện đồ vật đổ vỡ trong nhà một người bị khủng hoảng tâm tình, chuyệnkhông đánh mạnh vào tâm trí cho lắm nhưng cũng không cắt nghĩa được.Nếu không phải là người dễ tin thì không thể chấp nhận được những chuyệnnhư thế nhưng nó vẫn xuất hiện, và như thế đủ chứng tỏ nó có một tầm quantrọng về phương diện tâm lý.

Tuy nhiên có rất nhiều biểu tượng có khi rất quan trọng, không có tínhcách cá nhân mà có tính cách đoàn thể, kể cả phương diện tính chất lẫnphương diện nguồn gốc. Phần nhiều đó là những hình ảnh tôn giáo. Ngườitin đạo gán cho những hình ảnh ấy nguồn gốc thần linh và cho rằng chúng cótính cách một mặc khải. Người bi quan cả quyết rằng đó chỉ là sự bịa đặt. Cảhai bên đều nghĩ lầm. Đúng như người bi quan đã nói, biểu tượng và kháiniệm tôn giáo là đối tượng của sự tôi luyện công phu và rất tự giác trongnhiều thế kỷ. Cũng đúng như lời nói của người sùng đạo, nguồn gốc biểutượng và khái niệm tôn giáo đưa ta đi ngược trở lên chỗ u minh quá khứ đếnnỗi hình như chúng không còn có nguồn gốc nhân loại nữa. Nhưng thực rađấy là những "ý tưởng tập thể" thoát thai từ những giấc mơ, từ trí tưởngtượng của người thượng cổ. Và vì như vậy cho nên biểu tượng và khái niệmtôn giáo là những biểu lộ phi ý thức, ngẫu phát, không có gì là sáng kiến cósuy tính.

Sự kiện ấy có ảnh hưởng trực tiếp quan trọng đến sự lý giải giấc mơ, saunày tôi sẽ nói đến. Hẳn nhiên nếu người ta cho rằng giấc mơ tượng trưng chomột cái gì đó, người ta sẽ giải thích nó khác hẳn người nào cho rằng giấc mơmượn sinh lực chính yếu của một ý tưởng hay một xúc động quen thuộc bịhóa trang đi mà thôi. Trong trường hợp sau này đem giấc mơ ra giải thích sẽchẳng có mấy ý nghĩa bởi vì người ta chỉ thấy cái gì người ta đã biết rồi.

Bởi lẽ ấy tôi vẫn bảo học trò của tôi rằng: "Hãy học cho hiểu vấn đề biểutượng càng nhiều càng hay, rồi khi phân tích giấc mơ thì quên hết nhữngđiều đã học được." Sự khuyên bảo này có một tầm quan trọng thực tiễn đếnnỗi tôi tự buộc mình phải nghĩ rằng mình không hiểu rõ giấc mơ của ngườikhác để có thể giải thích được đúng. Tôi làm như vậy để tôi không đemnhững đợt sóng hội ý và phản ứng của tôi thay thế vào những điểm mà ngườibệnh còn ngập ngừng và lưỡng lự. Về phương diện trị bệnh, điều quan trọngbậc nhất là người phân tích nắm vững được bức thông điệp riêng của giấcmơ (nghĩa là phần đóng góp của tiềm thức vào ý thức), họ cần thăm dò nộidung bức thông điệp rất cẩn thận.

Khi tôi còn làm việc với Freud, tôi đã có một giấc mơ làm sáng tỏ điểmấy. Tôi nằm mơ thấy mình đang ở nhà, trên tầng một, trong một căn phòngkhách đẹp đẽ tiện nghi trang hoàng theo kiểu thế kỷ XVIII. Tôi ngạc nhiênrằng trước đây chưa hề trông thấy căn phòng ấy và bắt đầu tự hỏi xem nhàdưới giống phòng nào. Tôi đi xuống, và tôi nhận thấy dưới nhà có vẻ tối,tường lát gỗ, đồ đạc thì to lớn đồ sộ kiểu thế kỷ XVI hay trước nữa. Tôi càngthêm ngạc nhiên và hiếu kỳ. Tôi muốn xem toàn thể kiến trúc căn nhà. Tôibước xuống hầm và thấy một cái cửa trông ra một cầu thang, cầu thang đưađến một căn phòng rộng hình vòm. Sàn lát đá lớn, tường có vẻ rất cổ. Xemđến hồ vữa thì biết rằng hồ vữa có gạch vụn. Rõ ràng là tường này có nguồngốc La Mã. Tôi càng thêm hiếu kỳ. Trong một góc nhà tôi thấy một cái vòngsắt đóng chặt vào một phiến đá. Nhấc lên thì thấy một cầu thang nhỏ đưa đếnmột thứ hầm giống như một ngôi mộ cổ, trong đó có hai cái sọ người, vài cáixương và một vào mảnh đồ gốm. Tôi tỉnh dậy.

Nếu Freud phân tích giấc mơ này và theo phương pháp của tôi dò xétnhững hội ý liên lạc trực tiếp với giấc mơ, nội dung giấc mơ, chắc rằng ôngsẽ gạt đi vì cho rằng đó chỉ là ý muốn thoát khỏi một vấn đề mà thực ra vấnđề ấy lại là của ông chứ không phải của tôi. Thực ra giấc mơ đã thâu tóm cảcuộc đời tôi, nhất là sự tiến triển của tâm trí tôi. Tôi lớn lên trong một cănnhà cổ có từ 200 năm trước, đồ đạc phần nhiều đã có từ 300 năm, về phươngdiện kiến trúc thì cuộc phiêu lưu tinh thần của tôi xảy ra từ khi tôi đọc Kantvà Schopenhauter. Biến cố quan trọng lúc ấy là tác phẩm của CharlesDarwin. Mới trước đây tôi còn sống trong cái thế giới Trung cổ của cha mẹtôi; cha mẹ tôi tin rằng thế gian và nhân loại đều do thiên thần toàn năng vàthiên hựu cai quản. Từ đây thế gian ấy đã già nua và hết hiệu lực. Tínngưỡng Ky Tô giáo của tôi mất tính chất tuyệt đối vì sự khám phá ra các tôngiáo Đông phương và triết lý Hy Lạp. Bởi vậy cho nên tầng dưới căn nhà tốităm, lạnh lùng thế và không có người ở.

Khi tôi làm y sĩ trợ tá tại Viện Giải phẫu học, tôi nghiên cứu khoa hóathạch học bằng phương pháp giải phẫu so sánh, tôi bắt đầu say mê môn Lịchsử Nhân loại. Tôi say mê những đốt xương của người hóa thạch, nhất làngười Néanderthal đã gợi lên nhiều cuộc tranh luận, và sọ ngườiPitthécanthrope của Dubois cũng gợi lên những cuộc tranh luận sôi nổi hơnnữa. Thực ra đó là những hội ý thực sự về giấc mơ của tôi. Nhưng tôi khôngdám nói đến sọ, bộ xương hay tử thi với Freud vì kinh nghiệm cho tôi biếtrằng ông ta ghê tởm những đề tài ấy. Ông có ý nghĩ lạ lùng rằng tôi mongcho ông chết sớm. Ông đi đến kết luận ấy từ khi tôi tỏ ra chú trọng đếnnhững xác ướp ở Bleikeller, tại Brême mà chúng tôi đã cùng viếng thăm vàonăm 1909 khi đi tàu qua Mỹ châu.

Bởi vậy tôi ngập ngừng không muốn cho ông biết ý kiến riêng, do kinhnghiệm mới đây tôi biết rõ cái hố sâu ngăn cách quan điểm và căn bản họcthuyết của Freud với tôi, cái hố sâu ấy gần như không vượt qua được. Tôi sợmất tình thân hữu nếu tôi nói cho ông biết thế giới tâm tưởng của tôi. Tôicho rằng ông sẽ lấy làm kỳ dị lắm. Tôi cũng không tin học thuyết của tôi mộtcách tuyệt đối, tôi gần như tự động nói dối về "hội ý tự do" của tôi để khỏiphải làm một việc không thể được là nói cho ông hiểu cơ cấu tâm thần rấtriêng biệt của tôi hoàn toàn khác hẳn cơ cấu tâm thần của ông.

Xin độc giả thứ lỗi cho tôi vì đã nói nhiều đến rắc rối giữa tôi và Freudkhi nói chuyện giấc mơ của tôi. Nhưng đó là một thí dụ hay để nêu ra nhữngkhó khăn trong việc phân tích giấc mơ, vì phải kể nhiều đến sự khác biệtgiữa cá tính người phân tích với người nằm mơ.

Rồi tôi hiểu rằng Freud tìm kiếm trong tôi vài "ý muốn không chịu thúnhận". Bởi vậy tôi đưa ra ý kiến rằng những cái sọ tôi nằm mơ thấy có lẽ liênhệ đến một vài người trong gia tộc mà vì lẽ này hay lẽ khác tôi muốn họchết. Sự giả thiết ấy được ông tán thưởng nhưng riêng tôi, tôi không thỏamãn với cách giải thích dối trá ấy.

Trong khi tìm một cách trả lời thích hợp với những câu hỏi thích hợp củaFreud, bất thần tôi xúc động bởi một trực giác: yếu tố chủ quan cũng đóngmột vai trò trong sự hiểu biết tâm lý. Trực giác đó mạnh mẽ đến nỗi tôi chỉcó một ý định là làm sao thoát khỏi tình trạng rắc rối này, tôi bèn dùng đếnphương tiện dễ dàng là nói dối. Điều đó không thanh nhã lắm và đứng vềphương diện đạo đức thì không có cách gì biện minh, nhưng nếu tôi khônglàm thì sẽ tuyệt giao với Freud, vì nhiều lẽ tôi không thể làm như ông được. 

Trực giác của tôi đã cho tôi hiểu một cách bất ngờ và bất thần rằng giấcmơ của tôi chỉ có ý nghĩa cho tôi, cho đời sống của tôi, cho vũ trụ của tôi, cáithực thể của tôi như vậy chống đối lại một cơ cấu lý thuyết lập ra bởi một bộóc xa lạ với tôi, vì những lý lẽ và để trả lời cho những mục đích của riêng nó.Không phải là giấc mơ của Freud. Đó là giấc mơ của tôi. Chỉ trong một chớpnhoáng, tôi hiểu bức thông điệp ấy. 

Cuộc xung đột này làm sáng tỏ một điểm chính yếu trong sự phân tíchgiấc mơ. Sự phân tích ấy không hẳn là một kỹ thuật có thể học thuộc rồi đemáp dụng theo những nguyên tắc đã biết, mà còn là sự trao đổi có tính biệnchứng giữa hai cá tính con người. Nếu người ta dùng kỹ thuật máy móc đểphân tích thì cá tính tâm thần của người nằm mơ không thể bộc lộ được vàvấn đề trị bệnh chỉ là câu hỏi: người phân tích giấc mơ hay người nằm mơnắm vai chủ động và lấn át người kia? Vì lẽ đó tôi không dùng đến phươngpháp thôi miên nữa, tôi không muốn bắt buộc người khác theo ý muốn củatôi. Tôi muốn để tự cá tính người bệnh tìm lấy đường lối làm cho mình khỏibệnh, chứ không đề ra một đường lối chỉ có công hiệu nhất thời. Mục đíchcủa tôi là bảo vệ tự do và tư cách của con người cho được toàn vẹn để họ cóthể xây dựng cuộc đời theo ý muốn của họ. Trong cuộc trao đổi ý kiến nàyvới Freud, lần thứ nhất tôi biết rằng muốn lập những thuyết tổng quát vềngười và linh hồn trước hết phải biết nhiều hơn về con người một cách thựcsự và chính xác.

Cá nhân là một thực thể duy nhất. Chúng ta càng đi xa, chúng ta càngthay thế cá tính của mỗi người bằng những ý niệm trừu tượng về loài homosapiens, chúng ta càng dễ lầm lộn. Ở thời đại xã hội đảo lộn và thay đổinhanh chóng, nên biết nhiều hơn về con người, kể riêng rẽ từng cá nhân, bởivì nhiều người tùy thuộc vào những đức tính tinh thần và đạo đức của mỗingười trong số họ. Tuy nhiên, nếu chúng ta muốn nhìn sự vật cho đúng, taphải hiểu quá khứ của loài người cũng như thực tại của loài người. Bởi vậycho nên tìm hiểu thần tượng (mythe) và biểu tượng là điều chính yếu.