Thợ trống làng Đọi Tam làm đủ các loại trống, từ chiếc trống sấm lớn nhất Việt Nam đến những chiếc trống Trung thu của bọn trẻ con .

Làng Đọi Tam, xã Đọi Sơn, huyện Duy Tiên, tỉnh Hà Nam (cách Hà Nội 45 km) có nghề làm trống từ rất lâu đời. Tương truyền năm 986, được tin vua Lê Đại Hành sửa soạn về làng cày ruộng tịch điền khuyến nông, hai anh em nhà nọ là Nguyễn Đức Năng và Nguyễn Đức Bản đã tự tay làm một cái trống to để đón vua. Tiếng trống vang như sấm rền nên về sau hai ông được dân làng tôn là Trạng Sấm, tổ nghề của làng.

Nghề làm trống ở Đọi Tam là nghề cha truyền con nối, làm đủ các loại trống. Con trai trong làng khoảng 12, 13 tuổi được dạy làm các loại trống nhỏ... đến 16, 17 tuổi thì theo cha, anh đi làm trống đại. Trống sấm chỉ dành cho các đàn ông khoẻ mạnh, có kinh nghiệm và kỹ thuật điêu luyện.

Để làm một chiếc trống phải qua ba bước: làm da, làm tang và bưng trống. Bác Khang, người chuyên làm da trâu để làm trống, cho biết: "Da làm trống phải là da trâu cái, được đem bào hết lớp màng, sau đó ngâm nước, khử mùi, chống thối rồi phơi khô 3 nắng. Khi bào da cũng phải chú ý không để da quá dày vì tiếng trống sẽ bị bì, ngược lại nếu da mỏng thì trống sẽ mau thủng. Lớp da ngoài được dùng làm trống to, lớp da dưới dùng làm trống nhỏ cho trẻ con".

Người ta chọn gỗ làm tang trống chủ yếu là gỗ mít do loại gỗ này dẻo, mềm, không bị cong vênh, nứt vỡ; hơn nữa "gỗ mít đánh ít kêu nhiều". Gỗ được cắt thành nhiều khúc sau đó pha thành từng "dăm". Tuỳ theo kích cỡ của trống mới định ra bao nhiêu "dăm", cũng như độ cong và độ dẻo của dăm để khi khép với thân trống vừa khít, không có kẽ hở. Để cho trống thật kín, thợ làm trống dùng sơn ta miết vào các khe, cứ một lớp sơn lại có một lớp vải màn.

Cuối cùng là bưng trống. Da trâu được quây tròn căng hết cỡ trên mặt trống, rồi đóng cố định vào thân trống bằng đinh chốt. Đinh chốt được làm từ vầu hoặc tre già.

Trống Đọi Tam nổi tiếng nhờ độ bền, đẹp, tiếng no, tròn... đó là nhờ bí quyết riêng của làng cùng tâm huyết của người làm trống.

Thật tự hào khi chiếc trống sấm lớn nhất Việt Nam với đường kính 2,05 m, cao 2,75 m được chính những nghệ nhân ở làng làm ra. Chiếc trống đã được các nghệ sĩ biểu diễn vào đêm đón giao thừa năm cuối cùng của thiên niên kỷ này, chuẩn bị cho lễ kỷ niệm 990 năm và tới đây là 1000 Thăng Long - Đông Đô - Hà Nội.

Ngày nay, người dân ở Đọi Tam vẫn ra sức bảo tồn nghề truyền thống của cha ông. Với nghề trống, không chỉ đủ ăn nhiều gia đình ở làng đã làm giàu. Những người dân Đọi Tam họ luôn tự hào là sống được bằng nghề tổ và giữ nghề, truyền nghề cho con cháu.

(24/04/2009)

Nghệ nhân sáng tác hoa văn trên trống

Trải qua hàng nghìn năm, người Đọi Tam, xã Đọi Sơn, huyện Duy Tiên, Hà Nam, vẫn giữ gìn và làm giàu thêm vốn nghề làm trống của tổ tiên.

Làng gõ trống mừng vua

Dưới chân núi Đọi, xã Đọi Sơn, có ba làng Đọi, nhưng chỉ làng Đọi Tam có nghề làm trống. Làng nằm ở phía Tây Bắc chân núi, phía giữa vẫn còn ngôi đình cổ thờ thành hoàng là hai ông tổ nghề. Ông Đinh Văn Bục, thủ nhang đình cho hay, tương truyền cách đây hơn 1.000 năm, hai anh em Nguyễn Đức Năng và Nguyễn Đức Bản (có người cho là Đạt) đi qua làng, thấy vùng này có nhiều cây mít gỗ đẹp, quả chín thơm lừng, gỗ vàng ươm, lại không bị mọt nên quyết định chọn làm chốn định cư để hành nghề.

Khi vua Lê Đại Hành sửa soạn về làng cày ruộng tịch điền khuyến nông (năm 986), cụ Năng và cụ Bản tự tay làm một cái trống to để đón vua. Vì tiếng trống vang như sấm rền nên về sau hai anh em được dân làng tôn là Trạng Sấm. Cũng theo ông Bục, trong buổi tịch điền, vua có cày thi với Trạng Sấm (cụ Năng được phong là Trạng Sấm nhưng cả hai anh em đều được thờ làm thành hoàng). Kết quả là vua thua. Vì thế, vua đã tác thành cho Trạng Sấm lấy người con gái đẹp làng Tiên Phong gần đó.

Các cụ trong làng Đọi Tam còn kể một câu chuyện gõ trống mừng vua nữa. Đó là lần vua Lý Thái Tổ dời đô từ Hoa Lư về Đại La. Tương truyền khi đoàn thuyền rồng rẽ từ sông Đáy vào sông Châu để thông ra sông Cái (sông Hồng), đến đoạn uốn lượn ở dưới chân núi Đọi thì dân làng mang trống ra gõ mừng. Vua lấy làm hài lòng, bèn cho một số thợ làng Đọi Tam đi theo về lập kinh đô mới. Vì thế, có nhiều giả thuyết cho rằng, phố Hàng Trống ở kinh thành Thăng Long được lập từ những người thợ trống làng Đọi Tam thời đó.

Đến nay, trải qua hàng nghìn năm, người dân Đọi Tam vẫn lưu giữ và làm giàu thêm vốn nghề truyền thống của tổ tiên. Tháng 10/2004, tỉnh Hà Nam cấp bằng công nhận làng nghề truyền thống tiểu thủ công cho Đọi Tam. Tháng 11/2007, làng được Hiệp hội Làng nghề Việt Nam trao bằng khen "Làng nghề tiêu biểu Việt Nam". Tiếp nối các nghệ nhân khi xưa, dù ở làng hay đi lập nghiệp phương xa, người Đọi Tam đều giữ nghề tổ. Thế nên nhiều người dân Thủ đô biết tiếng cơ sở làm trống của nghệ nhân Phạm Chí Tịnh - một người con của Đọi Tam - tại phố Hàng Nón.

Tinh xảo nghề trống Đọi Tam

Đến Đọi Tam vào một ngày đầu hè, thi thoảng khách lại nghe tiếng xẻ gỗ ở một xưởng trống. Ghé thăm xưởng của nghệ nhân Thanh Hùng ở xóm 4, ngay sát chân núi Đọi, du khách sẽ thấy cả nhà anh đang xoay trần, kẻ xẻ, người chuốt những thanh gỗ mít vàng ươm. Vợ anh Hùng "pha" những súc gỗ mít đã cắt đoạn thành các mảnh dăm, còn anh thì chuốt dăm. Anh Hùng nói: "Tùy theo kích cỡ trống mà định ra bao nhiêu 'dăm'. Độ cong và độ dẻo của dăm cũng được tính toán kỹ để khi ghép thành tang trống thì vừa khít". Ngoài ra, để cho tang trống thật kín, những người thợ Đọi Tam còn dùng sơn ta miết vào các khe. Cứ một lớp sơn lại có một lớp vải màn. Anh Hùng cho biết, hiện cả làng có 14 cơ sở sản xuất khung trống, 13 cơ sở sản xuất da trâu, trên 10 cơ sở làm hoàn chỉnh trống.

Ông Bục nói: "Trẻ con ở làng Đọi Tam, lên 10 tuổi đã có thể biết sơ lược về cách làm trống. Nhiều em học sinh cấp hai, cấp ba ngoài giờ đến lớp còn ở nhà giúp gia đình làm rất nhiều loại trống như trống đế chèo, trống đình, trống trường học... với đường kính từ 20 cm cho tới 2 m. Thu nhập từ làm trống của các em và một số thợ trung bình ở các xưởng đạt từ 1.000.000 đến 1.500.000 đồng một tháng".

Trống Đọi Tam hiện diện ở nhiều nơi trong và ngoài nước. Chiếc trống to nhất Việt Nam hiện ở gác trống của Văn Miếu cũng do một nghệ nhân Đọi Tam làm, đường kính 2,1 m. Ông Bục cho biết: "Vừa qua, UBND thành phố Hà Nội có đặt hàng với nghệ nhân làng Đọi Tam làm chiếc trống lớn hơn để chào mừng sự kiện Thăng Long - Hà Nội tròn 1.000 năm. Tuy nhiên, nghệ nhân Phạm Chí Thảo chưa dám nhận lời. Không phải vì làm trống to khó mà bởi... lấy đâu ra con trâu mộng cỡ này".

Nghệ nhân làng Đọi Tam khi có người đặt trống cái lớn thường tự mình đi tìm mua những con trâu to khỏe để thịt. Họ không dám để những anh đồ tể làm vì sợ sẽ hỏng mất bộ da. Mảng da phần đầu, gáy, thậm chí tứ chi cũng được cân nhắc kỹ trước khi đưa dao để rạch. Lột được bộ da lớn nguyên tấm, người thợ trống đem thuộc. Cái hay, giỏi, tài hoa của người thợ trống Đọi Tam thể hiện qua kỹ thuật xử lý da trâu hơn hẳn nhiều làng nghề khác. Giai đoạn công phu này đòi hỏi họ phải có kinh nghiệm.

Những người thợ trống Đọi Tam thường đi mua da trâu vào những ngày trời nắng và khi đem về là phải phơi ngay. Dưới cái nắng gay gắt, da trâu được hong khô, có như vậy tiếng trống mới ấm, vang xa. Trong quá trình bào da, những người thợ có tay nghề phải dồn hết tâm trí vào công việc. Nếu miếng da trâu dày hoặc mỏng hơn "tiêu chuẩn", tiếng trống sẽ biến âm. Thế nên, cùng một trống cái, hai mặt trống sẽ cho những âm thanh rất khác nhau.

Giữ gìn, phát huy nghề tổ

Nghề làm trống của Đọi Tam được gìn giữ bằng những bảo tàng sống, đó là các nghệ nhân. Xưa, nghề này cha truyền con nối. Tất cả những kỹ thuật làm trống của làng chỉ được truyền cho con trai, thứ đến là con dâu. Con gái và con rể không được truyền vì sợ đem nghề đi nơi khác. Như thế đủ biết từ xưa, dù các nghệ nhân làng Đọi Tam chưa biết đến thuật ngữ "độc quyền thương hiệu" của thời hiện đại nhưng họ đã làm rất tốt việc này. Ông Bục kể: "Trai làng Đọi Tam khoảng 10-13 tuổi đã được dạy làm các loại trống nhỏ, kịp đến tuổi 16 tuổi đã có thể theo cha anh đi làm trống đại. Trống sấm chỉ dành cho cánh đàn ông khoẻ mạnh, có kinh nghiệm và kỹ thuật điêu luyện".

Những năm kinh tế khó khăn, làng trống Đọi Tam vẫn duy trì được nhờ truyền thống giúp đỡ nhau giữa các gia đình làm nghề. Ngày nay, các nghệ nhân Đọi Tam vẫn ra sức bảo tồn nghề truyền thống. Nhiều gia đình vẫn lấy nghề làm trống làm chính và đã có cuộc sống khá giả, sung túc hơn.

Người Đọi Tam còn giỏi chơi trống. Không chỉ biểu diễn trong làng vào ngày lễ hội mùng 6 tháng giêng hằng năm, mỗi khi có nơi mời là đội trống lại lên đường. Dàn trống hàng trăm chiếc lớn nhỏ để trong đình lại được dịp lên ô tô theo nghệ nhân đi biểu diễn.

(Đất Việt online ngày 21/04/2009 theo báo Đại Đoàn Kết)

Cập nhật lúc :2:37 PM, 21/04/2009

Trải qua hàng nghìn năm, người Đọi Tam, xã Đọi Sơn, huyện Duy Tiên, Hà Nam, vẫn giữ gìn và làm giàu thêm vốn nghề làm trống của tổ tiên.

>> Chợ nón lá làng Chuông

>> Giò chả Ước Lễ - đặc sản của người Việt

>> Lặn mò sỏi mưu sinh ở biển Đồng Yên

Làng gõ trống mừng vua

Dưới chân núi Đọi, xã Đọi Sơn, có ba làng Đọi, nhưng chỉ làng Đọi Tam có nghề làm trống. Làng nằm ở phía Tây Bắc chân núi, phía giữa vẫn còn ngôi đình cổ thờ thành hoàng là hai ông tổ nghề. Ông Đinh Văn Bục, thủ nhang đình cho hay, tương truyền cách đây hơn 1.000 năm, hai anh em Nguyễn Đức Năng và Nguyễn Đức Bản (có người cho là Đạt) đi qua làng, thấy vùng này có nhiều cây mít gỗ đẹp, quả chín thơm lừng, gỗ vàng ươm, lại không bị mọt nên quyết định chọn làm chốn định cư để hành nghề.

Khi vua Lê Đại Hành sửa soạn về làng cày ruộng tịch điền khuyến nông (năm 986), cụ Năng và cụ Bản tự tay làm một cái trống to để đón vua. Vì tiếng trống vang như sấm rền nên về sau hai anh em được dân làng tôn là Trạng Sấm. Cũng theo ông Bục, trong buổi tịch điền, vua có cày thi với Trạng Sấm (cụ Năng được phong là Trạng Sấm nhưng cả hai anh em đều được thờ làm thành hoàng). Kết quả là vua thua. Vì thế, vua đã tác thành cho Trạng Sấm lấy người con gái đẹp làng Tiên Phong gần đó.

Tang trống được làm từ nhiều dăm chắp lại với nhau, tạo thành hình tròn vừa khít.

Các cụ trong làng Đọi Tam còn kể một câu chuyện gõ trống mừng vua nữa. Đó là lần vua Lý Thái Tổ dời đô từ Hoa Lư về Đại La. Tương truyền khi đoàn thuyền rồng rẽ từ sông Đáy vào sông Châu để thông ra sông Cái (sông Hồng), đến đoạn uốn lượn ở dưới chân núi Đọi thì dân làng mang trống ra gõ mừng. Vua lấy làm hài lòng, bèn cho một số thợ làng Đọi Tam đi theo về lập kinh đô mới. Vì thế, có nhiều giả thuyết cho rằng, phố Hàng Trống ở kinh thành Thăng Long được lập từ những người thợ trống làng Đọi Tam thời đó.

Đến nay, trải qua hàng nghìn năm, người dân Đọi Tam vẫn lưu giữ và làm giàu thêm vốn nghề truyền thống của tổ tiên. Tháng 10/2004, tỉnh Hà Nam cấp bằng công nhận làng nghề truyền thống tiểu thủ công cho Đọi Tam. Tháng 11/2007, làng được Hiệp hội Làng nghề Việt Nam trao bằng khen "Làng nghề tiêu biểu Việt Nam".

Tiếp nối các nghệ nhân khi xưa, dù ở làng hay đi lập nghiệp phương xa, người Đọi Tam đều giữ nghề tổ. Thế nên nhiều người dân Thủ đô biết tiếng cơ sở làm trống của nghệ nhân Phạm Chí Tịnh - một người con của Đọi Tam - tại phố Hàng Nón.

Tinh xảo nghề trống Đọi Tam

Sau khi gọt hết lớp phôi ở da trâu, người thợ mang căng da để phơi khô.

Đến Đọi Tam vào một ngày đầu hè, thi thoảng khách lại nghe tiếng xẻ gỗ ở một xưởng trống. Ghé thăm xưởng của nghệ nhân Thanh Hùng ở xóm 4, ngay sát chân núi Đọi, du khách sẽ thấy cả nhà anh đang xoay trần, kẻ xẻ, người chuốt những thanh gỗ mít vàng ươm. Vợ anh Hùng "pha" những súc gỗ mít đã cắt đoạn thành các mảnh dăm, còn anh thì chuốt dăm. Anh Hùng nói: "Tùy theo kích cỡ trống mà định ra bao nhiêu 'dăm'. Độ cong và độ dẻo của dăm cũng được tính toán kỹ để khi ghép thành tang trống thì vừa khít". Ngoài ra, để cho tang trống thật kín, những người thợ Đọi Tam còn dùng sơn ta miết vào các khe. Cứ một lớp sơn lại có một lớp vải màn. Anh Hùng cho biết, hiện cả làng có 14 cơ sở sản xuất khung trống, 13 cơ sở sản xuất da trâu, trên 10 cơ sở làm hoàn chỉnh trống.

Ông Bục nói: "Trẻ con ở làng Đọi Tam, lên 10 tuổi đã có thể biết sơ lược về cách làm trống. Nhiều em học sinh cấp hai, cấp ba ngoài giờ đến lớp còn ở nhà giúp gia đình làm rất nhiều loại trống như trống đế chèo, trống đình, trống trường học... với đường kính từ 20 cm cho tới 2 m. Thu nhập từ làm trống của các em và một số thợ trung bình ở các xưởng đạt từ 1.000.000 đến 1.500.000 đồng một tháng".

Trống Đọi Tam hiện diện ở nhiều nơi trong và ngoài nước. Chiếc trống to nhất Việt Nam hiện ở gác trống của Văn Miếu cũng do một nghệ nhân Đọi Tam làm, đường kính 2,1 m. Ông Bục cho biết: "Vừa qua, UBND thành phố Hà Nội có đặt hàng với nghệ nhân làng Đọi Tam làm chiếc trống lớn hơn để chào mừng sự kiện Thăng Long - Hà Nội tròn 1.000 năm. Tuy nhiên, nghệ nhân Phạm Chí Thảo chưa dám nhận lời. Không phải vì làm trống to khó mà bởi... lấy đâu ra con trâu mộng cỡ này".

Nghệ nhân làng Đọi Tam khi có người đặt trống cái lớn thường tự mình đi tìm mua những con trâu to khỏe để thịt. Họ không dám để những anh đồ tể làm vì sợ sẽ hỏng mất bộ da. Mảng da phần đầu, gáy, thậm chí tứ chi cũng được cân nhắc kỹ trước khi đưa dao để rạch. Lột được bộ da lớn nguyên tấm, người thợ trống đem thuộc. Cái hay, giỏi, tài hoa của người thợ trống Đọi Tam thể hiện qua kỹ thuật xử lý da trâu hơn hẳn nhiều làng nghề khác. Giai đoạn công phu này đòi hỏi họ phải có kinh nghiệm.

Một nghệ nhân sáng tác hoa văn trên trống. Ảnh: An Ninh Thủ Đô.

Những người thợ trống Đọi Tam thường đi mua da trâu vào những ngày trời nắng và khi đem về là phải phơi ngay. Dưới cái nắng gay gắt, da trâu được hong khô, có như vậy tiếng trống mới ấm, vang xa. Trong quá trình bào da, những người thợ có tay nghề phải dồn hết tâm trí vào công việc. Nếu miếng da trâu dày hoặc mỏng hơn "tiêu chuẩn", tiếng trống sẽ biến âm. Thế nên, cùng một trống cái, hai mặt trống sẽ cho những âm thanh rất khác nhau.

Giữ gìn, phát huy nghề tổ

Nghề làm trống của Đọi Tam được gìn giữ bằng những bảo tàng sống, đó là các nghệ nhân. Xưa, nghề này cha truyền con nối. Tất cả những kỹ thuật làm trống của làng chỉ được truyền cho con trai, thứ đến là con dâu. Con gái và con rể không được truyền vì sợ đem nghề đi nơi khác. Như thế đủ biết từ xưa, dù các nghệ nhân làng Đọi Tam chưa biết đến thuật ngữ "độc quyền thương hiệu" của thời hiện đại nhưng họ đã làm rất tốt việc này. Ông Bục kể: "Trai làng Đọi Tam khoảng 10-13 tuổi đã được dạy làm các loại trống nhỏ, kịp đến tuổi 16 tuổi đã có thể theo cha anh đi làm trống đại. Trống sấm chỉ dành cho cánh đàn ông khoẻ mạnh, có kinh nghiệm và kỹ thuật điêu luyện".

Những năm kinh tế khó khăn, làng trống Đọi Tam vẫn duy trì được nhờ truyền thống giúp đỡ nhau giữa các gia đình làm nghề. Ngày nay, các nghệ nhân Đọi Tam vẫn ra sức bảo tồn nghề truyền thống. Nhiều gia đình vẫn lấy nghề làm trống làm chính và đã có cuộc sống khá giả, sung túc hơn.

Người Đọi Tam còn giỏi chơi trống. Không chỉ biểu diễn trong làng vào ngày lễ hội mùng 6 tháng giêng hằng năm, mỗi khi có nơi mời là đội trống lại lên đường. Dàn trống hàng trăm chiếc lớn nhỏ để trong đình lại được dịp lên ô tô theo nghệ nhân đi biểu diễn.

"Áo mới" cho làng trống Đọi Tam

Theo Báo Quân đội - 13/06/2010

QĐND Online-Sáng tinh mơ, mặt trời còn chưa ló rạng nhưng trên những cánh đồng, trên từng thửa ruộng, người dân thôn Đọi Tam, (xã Đọi Sơn, huyện Duy Tiên, tỉnh Hà Nam) đã có mặt từ bao giờ. Xa xa, từ con đường liên xã đã nghe tiếng loẹt xoẹt của máy cưa, máy bào từ trong làng vọng ra. Các xưởng sản xuất trống trong làng cũng tranh thủ giờ phát điện để kịp hoàn thành sản phẩm theo đơn đặt hàng. Đọi Tam bắt đầu ngày mới như thế, không khí hối hả và khẩn trương lắm...

Tự hào thương hiệu trống làng

Mặc dù đã nghe tiếng làng Đọi Tam nổi tiếng cả nước với nghề làm trống, cũng đã được chiêm ngưỡng chiếc trống to nhất Việt Nam từ lâu nhưng hôm nay chúng tôi mới có dịp về Đọi Tam để "tận mục sở thị" cho thoả trí tò mò. Ấn tượng đầu tiên của chúng tôi khi bước chân vào làng đó là Đọi Tam mang dáng dấp của một làng Việt cổ. Những cây đa, cây gạo xù xì đến cả trăm năm tuổi, giếng làng với những cây si toả bóng, rễ chảy dài dưới mặt nước, đình làng là nơi lưu giữ những giá trị văn hoá, tâm linh của làng đều còn giữ được nguyên vẹn mà ít nơi nào có được.

Chiếc trống cao 2,5m, đường kính mặt 1,8m của cơ sở gia đình anh Nguyễn Lương Tuân đang chờ ngày để bưng mặt trống.

Dọc theo con đường đổ bê tông chúng tôi tìm đến nhà ông Đinh Văn Lương, trưởng thôn Đọi Tam. Trong căn nhà nhỏ cũng với kiến trúc của một ngôi nhà cổ, ông tự hào cho chúng tôi xem những bằng chứng nhận, tranh ảnh lễ hội của làng trống. Rót chén trà thơm mời khách ông tâm sự:

- Ngày xưa, kích cỡ trống chủ yếu được đặt làm to để phục vụ lễ hội lớn trong làng hoặc đặt ở công đường để người dân dóng trống kêu oan. Người trong làng tay gồng tay gánh đồ nghề thì đi khắp nơi làm trống. Trống không chỉ cùng quân ra trận, trống còn giục đắp đê, trống hội ngày xuân, trống gọi trẻ đến trường... Tất cả đều mang thương hiệu trống Đọi Tam đấy.

Như chạm đúng vào niềm kiêu hãnh, ông hào hứng tâm sự tiếp:

- Hiện nay cả làng có 610 hộ thì nhà nào cũng làm trống. Chúng tôi tự hào vì cả nước chỉ có Đọi Tam là làng duy nhất làm trống. Nhắc đến trống thì thương hiệu trống Đọi Tam vẫn là số một. Khắp cả nước, tỉnh nào cũng có cơ sở làm trống của Đọi Tam chúng tôi.

Qua tìm hiểu chúng tôi được biết, năm 2004, làng đã thành lập một dàn trống gồm 60 người để chuyên đi phục vụ các dịp lễ hội ở các tỉnh trong cả nước. Trong các dịp như Sea game 22 tại Việt Nam, Lễ kỉ niệm 990 năm Thăng Long - Hà Nội... đều có sự góp mặt của trống Đọi Tam.

Nội lực từ một làng nghề

Nghề làm trống ở Đọi Tam mấy năm gần đây đã có những bước phát triển mạnh mẽ. Cả thôn có 16 cơ sở làm trống có quy mô lớn. Lớp thanh niên của làng cũng gắn bó với nghề và đặc biệt nhạy bén với thị trường. Cứ tỉnh nào, vùng nào chưa có nơi làm trống là thanh niên trong làng lại tìm đến mở cơ sở sản xuất, tìm nguồn tiêu thụ. Hàng năm, cứ ăn tết xong là có khoảng 400 thợ trong làng đi khắp nơi làm trống. Làm trống thì quanh năm không lúc nào hết việc nhưng thời vụ chính của nghề là vào đầu năm học mới và Tết trung thu rằm tháng 8. Cứ đến những ngày này, thợ làm trống lại kéo về làng để cùng làm và lấy nguyên liệu đi các nơi để làm trống. Ông Lương cho biết những lúc cao điểm như thế, Đọi Tam làm và xuất đi cả nghìn quả trống là bình thường. Chiếc trống đắt nhất mà Đọi Tam làm ra lên tới 120 triệu đồng.

Thợ làng trống làm trống cơm

Theo chân trưởng thôn, chúng tôi tới thăm cơ sở làm trống của gia đình ông Phạm Văn Huỳnh khi ông và 5 người thợ đang dở tay làm chiếc trống Sấm do một nhà thờ ở Kim Sơn - Ninh Bình đặt hàng. Với chiều cao 3m, tang liền, đường kính mặt trống 2,2m, trị giá 95 triệu đồng, khi đánh lên tiếng vang như sấm. Để làm được chiếc trống này, cơ sở của ông Huỳnh phải mua nguyên liệu là gỗ mít và da trâu từ trong Tây Nguyên vì ở đó mới có loại gỗ và da trâu đáp ứng được chất lượng trống. Mới đây, cơ sở làm trống của anh Lê Ngọc Trường cũng làm chiếc trống cao 1,8m, đường kính mặt trống 2,3m cho chùa Bái Đính. Sắp tới đây, nhân kỉ niệm đại lễ 1000 năm Thăng Long - Hà Nội, Đọi Tam vinh dự được nhận làm chiếc trống lớn với chiều cao 3m, đường kính mặt trống 2,3m để phục vụ đại lễ.

Năm 2004, Đọi Tam được Sở văn hoá tỉnh Hà Nam công nhận là làng nghề truyền thống. Năm 2007 vinh dự được là một trong 12 làng nghể tiêu biểu của cả nước. Cả làng có một nghệ nhân cấp quốc gia, 2 nghệ nhân cấp tỉnh và 4 thợ giỏi...

Trò chuyện với trưởng thôn Đinh Văn Lương chúng tôi được biết trống Đọi Tam có được thương hiệu như ngày hôm nay đều nhờ vào nội lực của làng nghề. Lớp nghệ nhân già đi trước thì say nghề, lớp trẻ thì năng động và nhạy bén, cộng với ý thức bảo tồn, lưu giữ và phát triển nghề truyền thống luôn thường trực trong trái tim, khối óc mỗi con người nơi đây khiến nghề làm trống ngày càng phát triển. Ông Lương cho biết chỉ tính sơ sơ thu nhập từ nghề làm trống của thôn trong năm 2009 cũng đạt trên 15 tỷ đồng, một con số đáng nể và tự hào.

Đọi Tam hôm nay đã khoác lên mình một màu áo mới chính từ sự bảo tồn và phát triển nghề truyền thống. Những ngôi nhà cao tầng mọc lên san sát, trong làng, ngoài xóm được trải bê tông sạch đẹp. Nhưng xa hơn chính là sự phát triển bền vững của làng nghề truyền thống nhờ lớp thợ trẻ yêu nghề. Chúng tôi nghĩ thế và ai đã từng đến đây cũng sẽ nghi như chúng tôi.

Bài và ảnh: Minh Mạnh - Quang Thái

Làng Ðọi Tam, xã Ðọi Sơn, huyện Duy Tiên, tỉnh Hà Nam có nghề làm trống từ rất lâu đời (tương truyền khoảng hơn 1000 năm với vị tổ nghề là Nguyễn Ðức Năng và Nguyễn Ðức Bản. Truyền thuyết kể rằng năm 986, được tin vua Lê Ðại Hành sửa soạn về làng cày ruộng tịch điền khuyến nông, hai anh em cụ Năng và cụ Bản đã tự tay làm một cái trống to để đón vua. Tiếng trống vang như sấm rền nên về sau hai ông được dân làng tôn là Trạng Sấm.

Nghề làm trống của Ðọi Tam nổi tiếng khắp nơi, thợ của làng có mặt ở mọi miền đất nước nhưng hàng năm cứ đến ngày hội làng và ngày giỗ tổ nghề họ lại trở về quê để dự hội. Nghề làm trống Ðọi Tam là nghề cha truyền con nối. Theo quy định, kỹ thuật làm trống chỉ được truyền cho con trai, không truyền cho con gái, con rể hay người ngoài do sợ thất truyền. Trước kia,con trai làng Ðọi Tam khoảng 12, 13 tuổi đã được dạy làm các loại nhỏ...Ðến 16, 17 tuổi đã có thể theo cha anh đi làm trống đại. Trống sấm chỉ dành cho cánh đàn ông khoẻ mạnh, có kinh nghiệm và kĩ thuật điêu luyện. Thợ làng Ðọi Tam làm đủ các loại trống: trống dùng trong đình chùa, trống chèo, trống trường trống trung thu...

Trước kia vào dịp Trung thu thợ làng làm tới hơn hai vạn chiếc đem bán ở khắp nơi. Thế nhưng mấy năm gần đây, họ không làm nhiều nữa vì rất ít người mua.

Ðể làm một chiếc trống phải qua ba bước: làm da, làm tang và bưng trống. Da được chọn để làm trống là da trâu cái, đem bào hết lớp màng, ngâm nước khử mùi chống thối rồi phơi khô. Lớp da ngoài được dùng làm trống to, lớp da dưới dùng làm trống cho trẻ em. Gỗ làm tang trống chủ yếu là gỗ mít- loại gỗ dẻo, mềm không bị cong vênh, nứt vỡ, hơn nữa "Gỗ mít đánh ít kêu nhiều". Gỗ được cắt thành nhiều khúc sau đó pha thành từng "dăm". Tùy theo kích cỡ của trống mới định ra bao nhiêu "dăm", cũng như độ cong và độ dẻo của dăm để khi ghép với thân trống vừa khít, không có kẽ hở. Ngoài ra, để cho trống thật kín người ta còn dùng sơn ta miết vào các khe, cứ một lớp sơn lại có một lớp vải màn. Cuối cùng là bưng trống. Da trâu được quây tròn căng hết cỡ trên mặt trống, rồi đóng cố định vào thân trống bằng đinh chết. Ðinh chốt được làm từ vầu hoặc tre già. Dù trống làm bằng gỗ xoang cầu kì hơn thì dùng gỗ gụ, gỗ dổi.

Vẫn là những bước làm trống cơ bản nhưng trống Ðọi Tam nổi tiếng nhờ độ bền, đẹp, nhờ bí quyết riêng cũng như tinh thần trách nhiệm của người thợ. Ngay cả những lúc khó khăn thiếu thốn, Ðọi Tam vẫn duy trì được nghề nhờ truyền thống tương trợ nhau, giúp đỡ nhau giữa các gia đình làm trống trong làng. Ngày nay, các nghệ nhân ở Ðọi Tam vẫn ra sức bảo tồn nghề truyền thống của cha ông. Nhiều gia đình vẫn lấy nghề làm trống làm nghề chính và đã có cuộc sống khá giả, sung túc hơn trước.

Nổi danh 'trống bà' Đọi Tam

Cập nhật lúc :3:26 PM, 04/05/2010

Không chỉ làm trống lâu đời bậc nhất với gần 1.000 năm tuổi, thôn Đọi Tam (xã Đọi Sơn, huyện Duy Tiên, tỉnh Hà Nam) còn nối tiếng với đội "trống bà". Cả đội có cả thảy 60 người thì có tới 55 người là nữ và hầu hết đều đã có gia đình.

>> Khúc 'vĩ thanh' làng trống Lâm Yên

Yêu trống hơn... yêu chồng

Nói như vậy không quá với những thành viên của đội "trống bà". Các tay trống nữ đều bận bịu chuyện gia đình, cả ngày ra đồng, tối nhanh chóng thu xếp việc nhà, họ lại cùng nhau ra đình và dồn hết tâm trí vào tập từng hồi trống đến "rã cả tay". Ngày 30/4 đến ngày 4/5 năm nay, Đọi Tam tổ chức hội chùa Long Đọi Sơn. Các thành viên đội trống say mê tập luyện và say sưa kể về tình yêu trống của mình.

Đội 'trống bà' Đọi Tam.

Bà Trần Thị Tuyết, 57 tuổi, đội phó và là thành viên nữ cao tuổi nhất, người gắn bó với đội trống từ khi thành lập, cho biết: "55 chị em chúng tôi đều có một tình yêu sâu sắc với tiếng trống của làng, tâm huyết đưa tiếng trống Đọi Tam bay cao bay xa hơn" .

Trong đội, có 5 ông tuổi thất thập chủ yếu làm nhiệm vụ đánh chiêng, đánh đồ đồng trong đám rước, còn lại thành viên đều là nữ. Chiếc trống sấm đường kính tới 1,9m, hai trống to có đường kính 1,2 m và các trống trung, trống con đủ loại đều do chị em cầm dùi. Chị Trần Thị Hương, người cầm dùi trống Sấm, khai mà và giữ nhịp độ cho cả dàn trống khi biểu diễn cho biết: "Tất cả chị em chúng tôi khi tham gia đội trống đều được chồng con ủng hộ và cả mẹ chồng ủng hộ". Chị Đỗ Thị Nguyệt, đánh trống trung trong dàn trống, nói thêm: "Con cái được bà nội, bà ngoại trông nom giúp, chồng lại làm trống và yêu trống, chính vì thế nên chúng tôi yên tâm tham gia tập luyện và biểu diễn".

Bà Tuyết (giữa) và các thành viên khác trong đội trống.

Thành thạo không kém các nghệ sĩ chuyên nghiệp

Theo ông Phạ Trí Giảng, một nghệ nhân trống, cho hay, sở dĩ đội tuyển những thành viên nữ đã có gia đình là dâu con trong làng để có sức bền bỉ, để lâu dài, nếu dạy đánh trống, múa trống cho các cháu chưa có gia đình khi đi lấy chồng xa sẽ làm mai một.

Trong đội, ngoài những phụ nữ người làng, quanh năm suốt tháng làm quen với tiếng trống, không ít chị em làm dâu cũng tham gia. Nhớ lại ngày đầu vào đội, chị Thao, một thành viên của đội tâm sự, lần đầu cầm dùi đánh trống, tiếng trống inh tai, đứng gần mà thấy như đất cũng rung chuyển, tim chị đập thình thịch, lo không đảm đơng được công việc. Nhưng vượt qua tất cả, chị Thao hiện một mình cầm dùi đánh cả quả trống to đường kính gần bằng chiều cao của chị.

Những chiếc trống làng Đọi Tam theo chân các chị, các mẹ vang xa.

Được phòng văn hoá huyện và nghệ sĩ Phạm Trí Khách, đoàn chèo trung ương, hỗ trợ dạy các bài trống khai mạc, dâng hương, múa lân, múa sư tử, bế mạc..., đến nay, đội trống Đọi Tam đã chuyên nghiệp, có lời mời là có thể đi biểu diễn ngay.

Tháng 10/2004, tỉnh Hà Nam cấp bằng công nhận làng nghề truyền thống tiểu thủ công cho Đọi Tam. Tháng 11/2007, làng được Hiệp hội Làng nghề Việt Nam trao bằng khen: Làng nghề tiêu biểu Việt Nam. Có được sự thành công ấy là có sự đóng góp rất lớn của các chị em trong đội trống vũ hội của làng trong việc quảng bá hình ảnh trống, hình ảnh vũ hội múa trống của Đọi Tam. Đội "trống bà" ngày càng gây tiếng vang trong cả nước, với những tiết mục biểu diễn độc đáo. Những vũ điệu trống của Đọi Tam trở thành một "đặc sản" có thể thu hút du khách đến với Đọi Tam nói riêng và Hà Nam nói chung.

Tuy nhiên, những người hết lòng vì tiếng trống Đọi Tam không khỏi băn khoăn vì thế hệ kế cận."Chúng tô chỉ lo đến lúc mình có tuổi, không còn tiếp tục cầm dùi được thì chẳng có ai thay thế", bà Tuyết băn khoăn. Cũng theo bà Tuyết, hiện từ việc trang bị quần áo biểu diễn, đến tiền xe đi lại chị em cũng phải bỏ tiền túi ra.